آشنایی با فرش ایران: دستبافته های عشایری

مهدی افشار

عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس

هنر ایران همچون اقوام ایرانی، هنری متنوع است که گستره‌ای به وسعت سرزمین این کشور دارد. ایرانیان متناسب با شکل‌های مختلف زندگی خود در قالب زندگی شهری، روستایی و عشایری شکل‌های متنوعی از هنر‌ها، از هنرهای درباری و رسمی تا هنرهای عامه و کاربردی، از نقاشی و پیکرتراشی تا سفالگری و بافندگی و از هنرهای کاربردی تا هنرهای زیبا را خلق کرده‌اند. ایلات و عشایر ایرانی همانند دیگر مردمان ایران در شهرها و روستاها، متناسب با فرهنگ، تاریخ و سبک زندگی خود هنرهای متنوعی از شعر، موسیقی و رقص و هنرهای آیینی تا هنرهای کاربردی به ویژه دستبافته‌ها را خلق کرده‌اند. در ایران بیش از 104 ایل و 552 طایفه در استان‌های مختلف کشور در قالب شیوه زیست عشایری زندگی می‌کنند. هر کدام از ایلات و طوایف و تیره‌های این عشایر انواع دستبافته‌های خاص خود را دارند که سبب شده است هنر دستبافته‌های عشایری یکی از متنوع‌ترین هنرهای ایرانی باشد. همچنین دستبافته‌های عشایری به سبب تنوع کاربرد، تکنیک و شیوه‌های بافت و حتی مواد اولیه و مصالح مصرفی، انواع مختلفی را شامل می‌شود. در این مقاله قصد داریم هنر دستبافته‌های عشایری را معرفی نماییم.

بافت فرش توسط زنان هنرمند عشایر

انواع شیوه‌های بافت در دستبافته‌های عشایری

برای شناخت دستبافته‌های عشایری نخست لازم است با انواع آن‌ها بر اساس شیوه‌های بافت آشنا شویم. دستبافته‌های عشایری از لحاظ شیوه‌های بافت شامل فرش، انواع گلیم(ساده، چاکدار، ورنی، سوماک، شیرکی پیچ، سوزنی، لادی، مروارید)، رند، گبه، خرسک، جاجیم، موج، پلاس، شیشه درمه، ماشته بافی، چرخ بافی، اُویی‌بافی(دولایه بافی) کارت‌بافی شامل: پن‌بافی، وریس‌بافی، مداخله‌بافی، دوال‌بافی و نواربافی و برخی دیگر شیوه‌های بافت می‌شوند. از این جهت عشایر ایران متنوع‌ترین شیوه‌های بافت با تکنیک‌های مختلف را خلق کرده‌اند. با این تکنیک‌ها انواع دستبافته‌های کاربردی را تولید می‌کنند که نقش مهمی در زندگی عشایری ایفا می‌کند.

گلیم شیرکی پیچ، عشایر افشار کرمان، گالری هفتا

انواع کاربرد‌های دستبافته‌های عشایری

دستبافته‌ها در زندگی عشایر نقش‌های کاربردی مختلفی دارند. مهم‌ترین دستبافته کاربردی عشایری، مسکن یا سرپناه اصلی ایشان است که از آن در ایلات مختلف با عناوین سیاه چادر، کومه، یورت، آلاچیق و… یاد می‌شود. عشایر ایران گاه کل مسکن خود را با دستبافته‌ها می‌سازند مانند سیاه چادر بافته شده با موی بز در عشایر بختیاری، لر، کرد، قشقایی و … و یا در ساخت آن از دستبافته‌هایی مانند چادر و نمد برای سقف، انواع نوار برای دور چادر و انواع آویزها و  پرده‌های ورودی استفاده می‌کنند. در عشایر مختلف این سقف‌پوش‌ها، نوارها و پرده‌ها که در برپایی چادر عشایری اهمیت فراوانی دارند اسامی مختلفی دارند.

علاوه بر دستبافته‌های مرتبط با ساخت و برپایی چادر، از منظر کاربرد دستبافته‌های عشایری به چهار دسته زیراندازها، رواندازها، اشیای کاربردی و پوشاک تقسیم می‌شوند. قالی، قـالیچه، گلیم، گلیمچه، گـبه، پلاس، خرسک‌ و نمد‌ مهم‌ترین زیراندازهای عشایری هستند. انواع جاجیم‌ها، گلیم‌ها و جل‌ها نیز در دسته رواندازهای عشایری قرار می‌گیرند. بستر خواب، بالش، متکا و پشتی نیز از جمله کالاهای خواب و نشیمن محسوب می‌شوند که با دستبافته‌ها ساخته می‌شوند. سجاده نماز نیز دیگر دستبافته عشایری است که برای عبادت و با طرح‌های خاص جانمازی، سجاده‌ای و محرابی بافته می‌شوند.

در حوزه وسایل کاربردی، دستبافته‌های عشایری تنوع بسیار زیادی دارند. مهم‌ترین دستبافته‌های کاربردی عشایری خود به چند دسته محفظه‌ها یا کیف‌ها، نوارها، دستبافته‌های مربوط به احشام و سفره‌ها تقسیم می‌شوند. محفظه‌ یا انواع کیف‌ها نقش مهمی در زندگی عشایر در هنگام جابجایی ایفا می‌کنند. به این دلیل عشایر محفظه‌های متنوعی با ابعاد، شکل‌ها و کاربرد‌های مختلف با دستبافته‌های خود می‌سازند. مهم‌ترین محفظه‌های دستبافته عشایر عبارتند از جای قرآن، قاب و جای آینه، قاب شانه، مفرش(رختخواب‌پیچ)، بقچه، خورجین، چنته، نمکدان، سوزن‌دان، قاب قیچی، کیسه پول، اسپنددان، تـوبره ، جوال ، قلیان‌دان ، چپق‌دان، و سایر کیف‌های بزرگ و کوچک برای نگه‌داری و حمل اشیاء مورد نیاز زندگی عشایری.

مفرش یا رختخواب‌پیچ، ایلات قشقایی

وریس، دوال و دیگر انواع نوارهای کاربردی و تزیینی که در برپایی چادر و ساز و برگ و زینت اسب و احشام استفاده می‌شود از دیگر دستبافته‌های عشایری محسوب می‌شوند. این نوارها با عرض‌های مختلف و نقوش و افزونه‌های تزیینی مانند منگوله و شرابه و … علاوه بر کاربردهای مختلف روزمره مانند بند گهواره و قنداق نوزاد، در آیین‌ها و سنت‌های مهم عشایری مانند تزیین مرکب عروس نیز استفاده می‌شوند. این نوارها گاه با آویزها و منگوله‌های تزیینی برای تزییات درون و بیرون چادر، اسب و شتر نیز استفاده می‌شده است.

پوشش‌ها و تزیینات احشام و مرکب‌ها به ویژه اسب و شتر نیز دسته دیگر دستبافته‌های عشایری هستند. زندگی عشایر با دام‌ها و حیوانات‌شان گره خورده است و احشام برای آن‌ها اهمیتی حیاتی، فرهنگی و تمدنی دارند. به سبب این اهمیت عشایر برای دام‌هایشان دستبافته هایی زیبا می‌بافند. جل اسب، روکش‌های تزیینی، نوارهای باربند زیبا، زانوبند شتر، پیشانی‌بند و منگوله‌های تزیینی از مهم‌ترین دستبافته‌های مرتبط با احشام عشایر هستند.

جل اسب، عشایر شاهسون

سفره‌ها دیگر دستبافته‌های عشایری هستند. سفره‌ها در عشایر مختلف انواع متنوعی دارند اما سفره آرد، سفره نان، سفره غذا، سفره چای، سفره قند و سفره عروس مهم‌ترین انواع سفره‌ها در دستبافته‌های عشایر به شمار می‌آیند. استفاده از دستبافته‌ها در ساخت سفره، نشان از حضور عمیق این هنر در زندگی ایشان است.

سفره بلوچ، نقشمایه درختی

عشایر همچنین برخی از پوشاک خود را با دستبافته‌های خود تولید می‌کنند. چوخه، کلاه، انواع پای‌پوش‌ها مانند جوراب‌های پشمی، پای‌تاوه، گیوه و …، دستکش، شال از جمله پوشاک دستبافته عشایری محسوب می‌شوند.

هرکدام از این دستبافته‌های کاربردی در عشایر، ایلات، طوایف و تیره‌های مختلف نام های خاص خود وهمچنین طرح‌ها و رنگ‌ها و شیوه‌های بافت خاص خود را دارند. این ویژگی سبب می‌شود تنوع فراوانی از دستبافته‌های عشایری در ایران وجود داشته باشد.

عشایر ایران از دستبافته‌ها اشیای مختلف کاربردی زیبا خلق می‌کنند که این اشیاء نقشی کلیدی در ابعاد مختلف زندگی عشایری دارند.

طرح و نقش در دستبافته‌های عشایری

دستبافته‌های عشایری علاوه بر کاربرد‌های روزمره برای زندگی عشایر، از سویه‌های تزیینی، زیبایی‌شناختی و نمادین نیز برخوردار هستند. هیچ دستبافته کاربردی عشایری را نمی‌توان یافت که از طرح و نقش در آن استفاده نشده باشد. طرح و نقش‌ها در انواع دستبافته‌های عشایری علاوه بر جنبه تزیینی و زیبایی‌شناختی، از معانی عمیق نمادین نیز برخوردار هستند. انواع نقشمایه‌ها در دستبافته‌های عشایری به شش دسته نقوش گیاهی، نقوش حیوانی، نقوش برگرفته از عناصر طبیعت مانند خورشید، کوه و …،  نقوش انسانی، نقوش برگرفته از اشیاء مانند قیچی، شانه و …  و نقوش هندسی تقسیم می‌شوند. زنان هنرمند عشایر بیشتر این نقشمایه‌ها را از طبیعت و محیط زندگی خود اقتباس می‌کنند و با انتزاعی کردن این نقوش آن‌ها را به نقشمایه‌های خیالین زیبا تبدیل می‌کنند. بیشتر نقوش دستبافته‌های عشایری به دلیل تکنیک های بافت، ساده و هندسی هستند که به صورت بداهه و ذهنی بافی و بدون هیچ طرح و نقشه قبلی، در هنگام بافت و بر اساس روحیات و حس و حال بافنده بر روی دستبافته‌ها ظاهر می شوند. این ویژگی سبب می‌شود دستبافته‌های عشایری از نظر طرح و نقش تنوع بسیار داشته باشند و هیچ دو دستبافته که کاملا مشابه یکدیگر باشند در دستبافته‌های عشایری وجود نداشته باشد.

نقشمایه‌های-حیوانی

بسیاری از نقوش دستبافته‌های عشایری علاوه بر ارتباط با طبیعت و محیط زندگی و همچنین روحیات بافنده، ریشه در تاریخ، عقاید، فرهنگ، آیین‌ها، مذهب و سنت‌های ایلات و طوایف مختلف دارند. زنان هنرمند هویت قومی خود را با نقوش مختلف بر روی دستبافته‌ها ثبت می‌کنند و اقوام عشایر هویت و تاریخ و فرهنگ خود را در دستبافته‌ها حفظ و بازشناسی می‌کنند.

نقشمایه-پرنده

نقوش دستبافته‌های عشایری برگرفته از طبیعت و محیط زندگی ایشان است و حاصل روحیات زنان هنرمند عشایر است. این نقوش ریشه در تاریخ، عقاید، فرهنگ، آیین‌ها، مذهب و سنت‌های ایلات و طوایف مختلف دارند.

دستبافته های عشایری در زندگی امروز

بسیاری از دستبافته‌های عشایری در سالیان اخیر به دلایل مختلف به ویژه تغییر سبک زندگی و در دسترس قرار گرفتن کالاهای جایگزین، فراموش شده و منسوخ شده‌اند. برای مثال امروزه محفظه‌های کاربردی پلاستیکی جایگزین نمکدان‌ها و چنته‌های بزرگ و کوچک شده است و چادر‌های برزنتی جایگزین سیاه‌چادرها. اما با این وجود خلاقیت هنرمندان ایرانی این دستبافته‌ها را وارد زندگی مدرن امروز نیز کرده است. امروزه در بسیاری از خانه‌های ایرانی می‌توان انواع این دستبافته ها را در قالب اشیای دکوراتیو مانند فرش، دیوارکوب‌ها و پرده‌های تزیینی، کوسن، پاف و نشیمن مشاهده کرد. امروزه بسیاری از علاقمندان فرش ایرانی به دلیل ویژگی‌ها و سادگی فرش‌های عشایری به دنبال این نوع فرش هستند و بازارهای داخلی و جهانی نیز از این نوع فرش‌ها استقبال ویژه‌ای می‌کنند. همچنین بسیاری از تکنیک‌های بافت مانند جاجیم، گلیم و شیشه‌درمه‌بافی در طراحی لباس‌ها مدرن به کار می‌رود. بسیاری از دستبافته‌های کاربردی عشایر قابلیت حضور در زندگی امروزی و مدرن را نیز دارا هستند که می‌توان با شناخت آن‌ها از داشتن یک دستبافته عشایری زیبا و اصیل در محیط زندگی لذت برد.

گلیم عشایر قشقایی در دکوراسیون مدرن

دستبافته‌های عشایری به دلیل سادگی در رنگ، طرح و نقش گزینه مناسبی برای دکوراسیون‌های مدرن به شمار می‌آیند.