اصول هفت‌گانه هنر ایران: ختایی

لیلا مرندی

کارشناس ارشد گرافیک

هنرهای سنتی ایرانی دنیایی متنوع و سرشار از رنگ، طرح، نقش، شکل و تصویر است. به هر کدام از شاخه‌های هنرهای سنتی ایرانی که ورود می‌کنیم طرح‌ها و نقش‌های فراوانی در برابر چشمان ما قرار می‌گیرند. طرح ها و نقش‌هایی که زیبایی و تزیین را برای آثار هنری ایجاد می‌کنند. یکی از وجوه مهم هنرهای سنتی ایرانی وجه تزیین‌گرای آن است به طوری که هیچ هنر بدون تزیینی را نمی‌توان در آن مشاهده کرد. فرش‌ها، پارچه‌ها، سفالینه‌ها و … همگی سرشار از تزیینات زیبا هستند. این تزیینات در طول تاریخ هفت هزار ساله هنر در ایران شکل گرفته اند و در هر دوره تاریخی چیزی بدان‌ها افزوده شده و کامل‌تر شده اند. وجوه تزیینی هنر ایران در طی این تاریخ طولانی، در هفت اصل با عنوان اصول هفتگانه هنر ایران مدون شده‌اند. قاضی احمد قمی در کتاب گلستان هنر(1006ه.ق) می‌نویسد:« … و همچنانکه در خط شش قلم اصل است در این فن نیز هفت اصل معتبر است»( قاضی احمد قمی،132:1383)این هفت اصل تزیینی عبارتند از اسلیمی، ختایی، فرنگی، فصالی و نیلوفر، ابر، واق و گره. در این نوشتار اصل دوم از اصول هفتگانه هنر ایران یعنی ختایی و نقش و جایگاه آن در هنرهای ایرانی معرفی می‌شود.

نقش ختایی در فرش، اثر استاد رشتی زاده، گاری هفتا

نقش اسلیمی و ختایی و ابر      از دل و جان قرار برده و صبر(عبدی بیک شیرازی)

ختایی چیست؟

ختایی که گاه خطایی نیز نگاشته می‌شود، پس از اسلیمی، دومین اصل از اصول تزیینی هنرهای سنتی ایران است. «چنین کرد اوستادم رهنمایی/ که هست “اسلیمی” و دیگر”خطایی”»(صادقی بیک افشار). ختایی نیز همچون اسلیمی از طبعیت الهام گرفته شده است و نوعی نقش گیاهیِ گَردان و بر پایه خط منحنی و گردش‌های مارپیچ است. «مقایسه فرم های ختایی و اسلیمی نشان می‌دهد که اشتراکات بسیار در گردش‌ها و خمش‌های بیرونی و درونی این دو نقشمایه چیزی جز ریشه مشترک در خلق و کارکردهای آن‌ها نیست.»(ژوله، 1396). منشاء نقش ختایی، ساقه‌ها و شاخه‌های درختان و گیاهان، گل‌ها، غنچه‌ها، برگ‌ها و دیگر عناصر گیاهی است که به صورت تجریدی و انتزاعی در عالم هنر بازآفرینی شده‌اند. «اگرنقش‌مایۀ اسلیمی را تجریدیافتۀ طرح درخت بدانیم، نقش‌مایۀ ختایی را هم می‌باید نموداری از تجریدیافتۀ شاخه یا بوتۀ گل و برگ و غنچه بدانیم. به‌دیگر سخن، اسلیمی دربردارندۀ نقش درخت و ساقه و شاخه‌های آن است و ختایی، نقوش پیچاپیچ گل وبته را دارد»(آژند،100:1393).

ساختار اصلی ختایی همچون اسلیمی، گردش ساقه‌های درهم پیچان حلزونی شکل است با قوس‌های مدور اما نازک‌تر نسبت به اسلیمی. هر گردش ختایی “بند ختایی” نامیده می‌شود. بر روی این بندهای ختایی و این ساقه‌های پیچان است که انواع نقشمایه‌های گیاهی و حیوانی مانند گل و غنچه و برگ و پرندگان جای می‌گیرند و تمثیلی از باغ ایرانی را برمی‌سازند. «ختایی ساقه گلی است که به صورتی موزون سراسر سطح را می‌پیماید و به ابتکار هنرمند، انواع گل، برگ و غنچه تجریدی را بر آن می‌گستراند.»(ریاضی، 60:1375).

نقش ختایی در هنرهای ایرانی، قلم‌زنی روی نقره، اثر استاد سید‌مصطفی میرفخرایی، گالری هفتا

کارکرد های فرم شناختی نقش ختایی در هنرهای ایرانی

ختایی از لحاظ فرم‌شناختی و زیبایی‌شناختی در هنرهای ایرانی نقش و وظیفه‌ای چندگانه دارد. نخستین کارکرد فرم‌شناختی ختایی در ویژگی پُرکنندگی این نقش است. ختایی به دلیل قابلیت گردش، رویش پی‌درپی ساقه‌ها از دل یکدیگر و از این‌رو قابلیت گسترش در سطح، می‌تواند فضاهای خالی سطح اثر هنری را به خوبی پر‌کند.«هنرمند ایرانی برای پُرکردن نقشه یک قالی و یا یک قطعه کاشی و یا یک قطعه تذهیب از بکار بردن طرح‌های ختایی ناگزیر است»(اقدسیه، 32،1336).

بر اساس ویژگی پرکنندگی، ختایی در هنر ایرانی عامل ایجاد نظم، وحدت، هماهنگی و تناسب میان اجزای طرح در یک اثر هنری است. ازآنجا که طراحی ختایی بر اساس اصول و قواعد خاص تناسب، مثلا قاعده تُندوکُند، صورت می‌گیرد، گسترش ختایی در سرتاسر طرح نوعی ارتباط و وحدت میان عناصر و اجزای مختلف یک طرح مانند طرح لچک و ترنج بوجود می‌آورد و از سوی دیگر ترکیب‌بندی و تناسب طرح بر اساس این نقش شکل می‌گیرد.

ختایی در هنر ایرانی عامل ایجاد نظم، وحدت، هماهنگی و تناسب میان اجزای طرح در یک اثر هنری است.

اصول و قواعد در نقشمایه ختایی

طراحی ختایی در هنرهای ایرانی بر اساس اصول و قواعدی خاص این نقش‌ صورت می‌گیرد. تناسب مهم‌ترین ویژگی در طراحی نقشمایه‌های ختایی است. این تناسب به ویژه در ضخامت و نازکی خطوط و نوع نقشمایه دیده می‌شود. «در طرح‌های ختایی شیوه و سبک تُندوکُند حاکم است، ساقه اصلی قوی‌تر است و ساقه‌های منشعب ظریف‌تر و نازک‌تر»(آژند، 101:1393). ساقه‌های به‌ هم پیچیده ختایی در جایی که شاخه اصلی هستند ضخیم می‌شوند و در جایی که شاخه‌ای منشعب از ساقه اصلی هستند نازک‌تر می‌شوند. بر اساس همین قاعده، گل اصلی در ختایی معمولا روی ساقه اصلی قرار می‌گیرد و غنچه‌ها روی سرشاخه‌های نازک‌تر. تمامی ساقه‌ها، برگ‌ها و غنچه‌ها با گل اصلی متناسب هستند و در وحدت کامل با آن قرار دارند.(اقدسیه، 32:1336-36).

اصل دیگر تناسب در طراحی ختایی رعایت قاعده نقشمایه‌های اصلی و فرعی و بزرگ‌تر و کوچک‌تر است. در طراحی ختایی بعد از آن‌که گل‌های اصلی بر روی گردش حلزونی مشخص می‌شوند، اجزای ریزتر مثل گل‌های گرد کوچک، غنچه‌ها و برگ‌ها را در فضای خالی باقی‌مانده قرار می‌دهند تا اجزای ختایی به صورت یکنواخت در گردش خطوط پراکنده شوند.(رحیم‌پناه، 84:1395).

قاعده دیگر در طراحی ختایی تناسب در نوع گل‌ها، برگ‌ها و غنچه‌هایی است که استفاده می‌شود. «برگ‌ها و گل‌ها و غنچه‌هایی که برای پرکردن بند ختایی یا ساقه به‌کار می‌روند باید با یکدیگر متناسب بوده و یا به اصطلاح از همان مایه باشند.»(اقدسیه،32:1336).

نقشمایه‌های ظریف ختایی بر روی دست‌بند مدرن چرمی، اثر معصومه امیرپور، گالری هفتا

ریشه واژه ختایی

در مورد ریشه واژه ختایی نظریات مختلفی وجود دارد. نظر غالب این است که واژه ختایی از واژه ختا یا خُتَن گرفته شده است و بر نفوذ و تاثیر هنر چین بر هنر ایران به ویژه پس از حضور و حکومت مغولان بر کشور اشاره دارد. قطب الدین محمد قصه‌خان منشا ختایی را سرزمین ختا(ختن:چین) می‌داند.(قاضی احمد قمی، 1383):

خطا پیشگان ختایی‌نژاد   نمودند نقش نخستین سواد

بدَعوی یکی صفحه آراستند   نظیرش زشاه رُسل خواستند

نه از نقش آراسته یک ورق   که پُر کرده از لاله و گل طبق

 برخی نیز کلمه ختایی را با طاء نوشته‌اند و اعتقاد دارند که خطایی یعنی خطوط ناشی از سهو و خطا و در خور کژی»(اقدسیه، 34:1336). بر این اساس برخی نیز خطایی را در معنی نقوشی که چنان با طبیعت نزدیک هستند که چشم را به خطا می‌اندازند به کار برده‌اند. باید گفت بر خلاف نظریات فوق، ریشه بسیاری از نقوش ختایی در هنر ایران باستان قرار دارد.

عناصر اصلی نقش‌ ختایی

نقش‌ ختایی از دو بخش اصلیِ گردش‌های پیچان که “بند ختایی” نامیده می‌شود و نقشمایه‌های گل و غنچه و برگ که به آن‌ها “مُفردات” نقش ختایی می‌گویند، تشکیل می‌شود. همانطور که در طبیعت گل‌ها و برگ‌ها از ساقه‌ها و شاخه‌ها می‌رویند در ختایی نیز گل‌ها و برگ‌ها از بند ختایی می‌رویند. بند در نقش ختایی بنیادی برای رویش و اتصال نقش‌مایه‌ها و همچنین وحدت و ترکیب‌بندی کل طرح است. اجزای اصلی بند ختایی عبارتند از ساقه اصلی، ساقه انشعابی که از ساقه اصلی منشعب می‌شود و ساقه فرعی که از مبداء ساقه اصلی می‌روید اما کوتاه‌تر از ساقه اصلی است و برای ایجاد توازن و تعادل به‌کار می‌رود.

مفردات نقش‌مایه ختایی عبارتند از انواع گل‌ها، برگ‌ها و غنچه‌ها که هر کدام اسامی خاص خود را دارند. از مشهورترین مفردات نقش‌مایه ختایی می‌توان به گل شاه‌عباسی، گل نیلوفر، گل پنج‌پر، گل پروانه‌ای، برگ چناری، برگ کنگره‌ای، برگ مو، برگ ماهی و … اشاره کرد. این مفردات بر اساس اصول تناسب در طراحی ختایی بر روی بندها و گردش‌های ختایی قرار می‌گیرند و آثار هنری را تزیین می‌کنند. بر این اساس ساختار یک نقش‌مایه ختایی ساده از چهار جزء اصلی بند ختایی، گل، برگ و غنچه تشکیل می‌شود.

مفردات نقش ختایی در بشقاب میناکاری روی مس، اثر مرتضی اسماعیلی، گالری هفتا

نقش‌ ختایی از دو بخش اصلیِ گردش‌های پیچان که “بند ختایی” نامیده می‌شود و نقشمایه‌های گل و غنچه و برگ که به آن‌ها “مُفردات” نقش ختایی می‌گویند، تشکیل می‌شود.

نقش ختایی در هنرهای ایرانی

ختایی پرکاربرد‌ترین نقش در هنرهای ایرانی به شمار می‌آید. در بیشتر آثار هنرهای ایرانی می‌توان این نقش یا حداقل برخی از مفردات آن به تنهایی مانند یک گل شاه‌عباسی را مشاهده کرد. هنرمندان ایرانی از نقش‌ ختایی در هنرهای مختلفی مانند فرش، پارچه‌بافی، تذهیب، نگارگری، ظروف سفالین، کاشی‌ها، ظروف فلزی، منبت‌کاری و دیگر هنرهای ایرانی استفاده کرده‌اند. «هنرمندان ایرانی پس از آشنایی با این نقش‌مایه ، آن‌را اصل دوم کتاب‌آرایی ایران قرار دادند  و در آن تغییراتی به عمل آوردند و نقش‌مایه‌ها و آرایه‌های مختلف از آن ساختند . آن‌ها گل‌های ختایی را به زیباترین وجه در حواشی نگاره‌ها و روی جلدها و حتی بعد‌ها روی پارچه‌ها و قالی‌ها و اشیای چوبی و فلزی و غیره به کار بردند.»(آژند،97:1393). ختایی در فرش ایرانی به دلیل این‌که فرش فضای زیادی را در اختیار گسترش این نقش قرار می‌دهد، زیباترین، کامل‌ترین و پیچیده‌ترین نمود خود را می‌یابد. «باید دانست که طرح‌های ختایی در قالی مفصل‌تر و دارای اجزاء بیشتر و رنگ‌های متنوع‌تر است.»(اقدسیه،32،1336).

امروزه ختایی در هنرهای ایرانی به همان اهمیت گذشته و با تنوع بیشتر به کار می‌رود. اگر نگاهی دوباره به فرش‌ها، ظروف سفالین و زیورآلات خود بیافکنید می‌توانید این نقش یا برخی از مفردات آن را مشاهده کنید. نقشمایه‌های مختلف ختایی در آثار هنری مختلف باغ ایرانی را در شکلی جاودان برای ما به ارمغان می‌آورند و تفسیر دقیق این بیت سعدی هستند که این گلستان همیشه خوش باشد.

قالی تشعیر با نقوش ختایی، استاد صفدرزاده حقیقی، گالری هفتا

نقش ختایی در فرش ایرانی زیباترین، کامل‌ترین و پیچیده‌ترین نمود خود را می‌یابد.

منابع:

-آژند، یعقوب،(1393)هفت اصل تزیینی هنر ایران، تهران: نشر پیکره.

-اقدسیه، هادی(1336)”طرح ختایی و گل‌های شاه‌عباسی”، نشریه نقش و نگار، شماره 3، بهار،صص:30-36.

-رحیم پناه، فاطمه(1395) نقش انواع گل شاه‌عباسی در قالی‌های حرم امام رضا(ع)، فصلنامه علمی-پژوهشی نگره، شماره 38، صص:78-89.

-ریاضی، محمدرضا،(1375)فرهنگ مصور اصطلاحات هنر ایران، تهران: دانشگاه الزهرا.

-ژوله، تورج(1396)، “مقدمه” در: عناصر تزئینی اسلیمی و ختایی در طراحی فرش و هنر تذهیب، حسین نیک بین، تهران: یساولی.

-قاضی احمد قمی(1383)گلستان هنر، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: انتشارات منوچهری.