هیچ محصولی در سبد خرید نیست.
ناهید رحمانپور
عضو هیئت علمی گروه صنایع‌دستی دانشگاه الزهرا
انیسه صاحبی
کارشناس صنایع‌دستی
بیشتر ما در خانه از صنایع‌دستی چوبی بهره می‌بریم. اگر با دقت بیشتری به وسایل و اسباب منزلتان نگاه کنید متوجه آنها خواهید شد. مبلمان، میز و صندلی، کتابخانه و برخی از ظروف مصرفی‌مان در منزل ممکن است نمونه‌ای از صنایع‌دستی چوبی باشند. صنایع‌دستی چوبی به گروهی از صنایع‌دستی گفته می‌شود که در آن ماده اصلی کار هنرمند چوب است و او با استفاده از تکنیک‌های مختلف قطعات چوب را شکل می‌دهد و تزیین می‌کند و از آنها آثار هنری زیبا پدید می‌آورد. برای شکل‌دهی و تزیین چوب پنج شیوه اصلی وجود دارد که عبارتند از: برش‌کاری، کنده‌کاری، خراطی، اتصال، خاتم‌کاری و نقاشی. خراطی یکی از مهم‌ترین و کهن‌ترین فنون شکل‌دهی به چوب با استفاده از تراش دادن است که از آن برای ساخت بسیاری از صنایع‌دستی چوبی بویژه آثاری که به شکل گرد و مدور هستند، استفاده می‌شود. بسیاری از صنایع‌دستی و ظروف چوبی که در خانه از آن ها استفاده می‌کنیم و همچنین پایه های مبل و میز و صندلی‌ها با این شیوه خلق شده‌اند. وقت آن است که با آشنایی بیشتر با این هنر ارزش وسایل چوبی خراطی منزلمان را بیشتر درک کنیم. این متن بر آنست تا ضمن شناساندن این هنر، نگاهی هر چند مختصر بر ابزار و انواع فنون ساخت این رشته هنری محبوب داشته باشد.
کاسه خراطی خاکستری رگه‌دار، چوب گردو همراه با صدف طبیعی، اثر عاطفه طراحی اسکویی، گالری هفتا
خراطی چوب چیست؟
خراطی از لغت تازی “خرط” گرفته شده است که به معنی تراشیدن چوب و برابر ساختن آن است.(ملایی اونجی،1388/آ:5). براین اساس خراطی عبارت است از شکل‌دهی به چوب از طریق تراش دادن آن. این کار با استفاده از دستگاه خراطی، که پیش از این دستی بود اما امروزه با استفاده از نیروی برق کار می‌کند، انجام می‌شود. «خراطی عبارت است از هنر تراش و شکل بخشیدن به چوب در اثر حرکت دَوَرانی دستگاه خراطی »(یاوری،123:1391). در هنر خراطی شیوه اصلی کار بدین صورت است که هنرمند یک قطعه چوب یک‌تکه را به بازوهای دستگاه خراطی حول یک محور افقی وصل می‌کند. دستگاه خراطی قطعه چوب را به صورت دَوَرانی حول محور اش می چرخاند. زمانی که قطعه‌چوب بسته شده به دستگاه خراطی در حال چرخیدن است، هنرمند با اسکنه و مُغار قسمت‌های اضافه آن را بر می‌دارد. حاصل کار یک اثر چوبی مُدّورِ متقارن مانند پایه مبل یا یک کاسه خواهد بود. مهارت دست هنرمند و تمرکز او در این هنر بسیار اهمیت دارد که چگونه و چه اندازه مغار را روی چوب درحال دَوَران و چرخش، حرکت بدهد تا اثری منظم، زیبا و یکدست و یکنواخت خلق شود. در این هنر هدف بیشتر تولید محصولی ساده و کم‌پیرایه است. عامل تزئین نقوش و رگه‌های طبیعی خود چوب بوده که هنرمند با مهارت و دانایی نسبت به جهت برش، آنها را پدیدار می‌سازد.
خراطی چوب بر روی دستگاه خراطی، استاد حسن رحمانی
خراطی عبارت است از هنر تراش و شکل بخشیدن به چوب در اثر حرکت دَوَرانی دستگاه خراطی
مراحل خراطی
ابزار عمده خراطی، دستگاه خراطی، انواع مغار، اره نواری، سه نظام و سمباده است. مغار نقش مهمی در خراطی دارد. مغارها و ابزارهای تراشنده که دارای دسته و تیغه ای بلند برای کنترل بهتر بر روی دستگاه هستند، در سه دسته زیر قرار می‌گیرند: 1-مغارهای تراش(فرم دهنده) که عملیات باربرداری را بر عهده دارند؛ 2-مغارهای پرداخت کننده (اسکنه ها) و 3- مغارهای جدا کننده.
برای کار ابتدا چوب متناسب با اندازه و فرم محصول مورد نظر انتخاب و به وسیلۀ اره نواری بریده می‌شود. سپس قطعۀ بریده شده به دستگاه خراطی بسته می‌شود. دستگاه خراطی دو بازو به نام نیش و مرغک دارد که کار میان آن دو قرار می‌گیرد و در حالی که توسط نیروی الکتریسیته دستگاه قطعه حول یک محور در حال چرخش است، خراط با قلم قسمت‌های لازم را می‌تراشد. برای ساخت ظرف‌های توخالی که داخل آنها نیز به تراش احتیاج دارد، قطعه چوب را به سه‌نظام می‌بندند که قطعه تنها از یک سر به آن متصل می‌شود و به این ترتیب می‌توانند از سر دیگر، که رو به بیرون است، داخل آن را خالی کنند. پس از تراش لازم محصول به‌دست آمده را از دستگاه باز کرده و با سوهان و سمباده سطح آن را پرداخت می‌کنند. در مرحله آخر برای اینکه ظرف ساخته شده نسبت به حرارت و رطوبت مقاوم‌تر گردد، روی آن را سیلر و کیلر می‌زنند و یا با پلی‌استر و یا روغن جلا می‌پوشانند.
پیشینه خراطی در ایران
خراطی چوب از سابقه‌ای بس طولانی برخودار است. نقوش موجود بر ظروف فلزی، نقش برجسته‌ها ، مهر‌ها، سکه‌ها و نقاشی‌های به جا مانده از گذشتگان، گویای قدمت این هنر در ایران است. اثر یک مهر استوانه‌ای سنگی که در چغامیش کشف شده است و به پنج هزار و سیصد سال پیش مربوط است، تصویر زنی را می‌نمایاند که دوک به دست دارد و در حال ریسیدن نخ است. برای اینکه دوک نخ‌تابی هنگام ریسیدن لنگ نزند باید محور تقارن کاملی داشته باشد و خراطی تنها فن برای ساخت آن است.(ملایی اونجی،1388/ب:400). همچنین نمونه‌هایی از هنر خراطی در کشفیات باستان‌شناسی به دست آمده است.«در آثار مختلفی که از تپه حسنلو،حدود سه هزار سال پیش، بدست آمده، یک پایه میز چوبی وجود دارد که به شیوه‌ای بسیار زیبا خراطی شده است.»(امرایی، 16:1388). در نقش برجسته‌های تخت جمشید نیز داریوش هخامنشی را نشسته بر تختی می‌بینیم که پایه‌های آن به شیوه خراطی شکل یافته است.
نقش برجسته داریوش نشسته بر تخت، تخت جمشید
در دوره اسلامی همراه با شکوفایی هنرهای چوبی در ایران، خراطی نیز رشد چشمگیری پیدا می‌کند. در منبر چوبی متعلق به 771ه.ق موجود در موزه ملی ایران، قطعاتی وجود دارد که به شیوه خراطی ساخته شده است.ژان شاردن سیاح فرانسوی که در دوره صفوی به اصفهان سفر کرده است، در سیاحت نامه خود از رسته خراطان و دالان خراطان در بازار اصفهان یاد می‌کند. اوژن فلاندن و پاسکال کست هنرمندان فرانسوی که در دوره قاجار به ایران آمده‌اند، نقاشی جالبی از دکان خراطی در دوره قاجار ترسیم کرده‌اند.(ملایی اونجی،1388/آ:19).
دکان خراطی در دوره قاجار، نقاشی از اوژن فلاندن
امروزه از جمله مراکز مهم تولید محصولات خراطی چوب می‌توان به رشت، ارومیه، سقز، دزفول، چالوس، ساری، سنندج، اردبیل، همدان،قم، تبریز و تهران اشاره کرد. ضمن آنکه باید گفت خراطی چوب از جمله صنایع و هنرهایی است که کم و بیش در اکثر شهرهای ایران رایج است. (یاوری،123:1391).
تکنیک‌های خراطی
خراطی چوب با دستگاه خراطی به طور کلی با دو شیوه اصلی انجام می‌شود :1- بیرون تراشی ، 2- داخل تراشی (کاسه تراشی):
تکنیک بیرون‌تراشی :
در این تکنیک یک تکه چوب بین دو فک ثابت و متحرک دستگاه قرارمی‌گیرد و کار تراش یا باربرداری از چوب با استفاده از انواع مغارِ تراش انجام می‌شود. در این شیوه بافت چوب در موازات محور دوران دستگاه قراردارد و تراش‌هایی به شکل محدب و مقعر در سطح بیرونی چوب به وجود می‌آیند. میل‌تراشی، تراش مهره‌های شطرنج، پایه‌های مبل، نرده‌های پله و غیره با این روش صورت می‌گیرد.
تکنیک داخل‌تراشی ( کاسه‌تراشی ):
در این روش کار تراش در دو مرحله انجام می‌گیرد: ابتدا بخش بیرونی کاسه خراطی می‌شود و پس از سمباده کاری وپرداخت، قسمت داخلی کاسه تراش داده شده و پرداخت می‌شود. انواع جام‌ها، لیوان‌ها، کاسه‌ها، ظروف دردار مانند قنددان ،گلدان و… از جمله آثاری هستند که با این شیوه خلق می‌شوند.
انواع چوب در خراطی
در هنر خراطی بسته به محصول نهایی از چوب‌های مختلف برای خلق آثار استفاده می‌شود.«از رایج‌ترین چوب‌های مورد استفاده در این هنر می‌توان به گردو، نارون، توسکا، زبان گنجشک، شمشاد، بید، گلابی، چوب سفید(فوفل، زیتون، توت) و چنار اشاره کرد.»(یاوری، 140:1383)
انتخاب صحیح چوب به عنوان ماده اولیه، به دلیل موثر بودن درکیفیت محصول نهایی، از اهمیت بسزایی برخوردار است. در تکنیک بیرون‌تراشی بهتر است چوب خشک و دارای رگه‌های صاف با بافتی منسجم، بدون گره ،ترک و شکاف باشد، اما در کاسه تراشی رگه‌دار بودن چوب و بافت‌های متنوع حتی پوست دار بودن چوب به زیبایی آن اضافه می‌کند. در این روش حتی ممکن است گاهی با چوب‌های خیس اقدام به ساخت کنند. به طور کلی هرچه چوب منسجم‌تر و فشرده‌تر باشد نتیجه کار زیباتر خواهد بود.
خراطی لایه‌چینی
در دو دهه اخیر هنر خراطی دربین هنر‌دوستان و علاقمندان به هنرهای چوبی از محبوبیت و جایگاه مهمی برخوردار شده است. با پیشرفت تکنولوژی و ساخت ابزارهای جدید، امروزه هنر خراطی با خلاقیت‌های چشمگیری روبروست. خراطی لایه‌چینی، استفاده از لایه‌های چوب با رنگ‌های متفاوت، و خراطی خارج از مرکز که در آن قطعه کار، خارج از مرکز دستگاه سوار می‌شود، از جمله این نوآوری‌ها هستند.
در روش خراطی لایه‌چینی به جای استفاده از یک یا چند قطعه محدود و یک‌رنگ چوب، قطعات متعدد و رنگارنگی از چوب که بر اساس رنگ‌بندی طبق سلیقه و نیز محاسبات هندسی در کنار هم چسبانده شده‌اند، به کار گرفته می‌شود. این قطعات که گاه نقش شطرنجی زیبایی را می‌سازند، به صورت لایه‌چینی روی هم چسبانده می‌شوند. قطعات چوب با محاسبات هندسی که به فرم و اندازه ظرف یا محصول نهایی بستگی دارد برش می‌خورند و در کنار هم چسبانده می‌شوند. پس از خشک‌شدن قطعات به‌هم‌چسبانده‌شده کار تراش آن بر دستگاه خراطی آغاز می‌شود و از این مرحله به بعد روش، همان روش خراطی است. بوسیله خراطی، به بدنه ناصاف و قطعه قطعه شکلی مدور، منظم و صاف و صیقلی داده می‌شود.(شجاع نوری، 104:1394).
خراطی لایه‌چینی، اثر استاد حسن رحمانی، موجود در گالری هفتا
آثار هنر خراطی در دوره معاصر
امروزه بوسیله خراطی آثار مختلفی مانند کاسه، قنددان، گلدان‌های تزیینی، انواع ظرف، عصا، بدنه قلیان، مهره‌های شطرنج و پایه‌های مختلف آباژور، میز، صندلی، مبل و … ساخته می‌شود. بسیاری از وسایل چوبی خانه‌هایمان با این هنر توسط هنرمندان چیره دست خلق شده‌اند. خراطی ارزش‌های تاریخی، فرهنگی، هویتی، زیبایی‌شناختی و کاربردی فراوانی دارد که در نگاهی نو به این وسایل می‌توانیم آن ها را کشف و درک کنیم. این بار که بر مبل منزلتان می‌نشینید به پایه های آن دوباره دقت کنید، شاید بر تاریخی کهن و هنری زیبا جلوس می‌کنید. یک کاسه خراطی شده در میز پذیرایی، شما و مهمانان‌تان را به تاریخ و زیبایی و اصالت دعوت می‌کند.
خراطی ارزش‌های تاریخی، فرهنگی، هویتی، زیبایی‌شناختی و کاربردی فراوانی دارد که در نگاهی نو به این وسایل می‌توانیم آن ها را کشف و درک کنیم.
منابع
-امرایی، مهدی،(1388)ارسی پنجره‌های رو به نور، تهران: سمت.
-شجاع نوری، نیکو(1393) چوب و هنرهای چوبی ایران، تهران: انتشارات مرکب سپید و دانشگاه الزهرا.
-ملایی اونجی، داوود(1388/آ)خراطی، تهران: سمت.
-ملایی اونجی، داوود(1388/ب)”خراطی و بیانی نو” در: مجموعه مقالات اولین گردهمایی گنجینه هنرهای از یاد رفته ایران، تهران: فرهنگستان هنر.
-یاوری، حسین(1383)آشنایی با چوب و هنرهای مرتبط با آن، تهران: شرکت انتشارات سوره مهر.
