هیچ محصولی در سبد خرید نیست.
مریم قنبری عدیوی
کارشناس ارشد
از چرم‌سازی سنتی چه می‌دانید؟
سَرّاجی یا چرم‌سازی سنتی یکی از قدیمی‌ترین هنرهای ایرانی است. سراجی در واقع هنر استفاده از چرم طبیعی در تزیین و ساخت محصولات چرمی با استفاده از شیوه‌های سنتی است. صنایع‌دستی چرمی به دلیل قابلیت تطبیق‌پذیری با سلیقه‌ها و خواسته‌های متفاوت، بسیار محبوب و پرطرفدار بوده و هستند. می‌توان دلیل اهمیت فرآورده‌های چرمی در صنایع‌دستی را خصوصیات فیزیکی چرم دانست. چرم مانند پارچه قابل دوختن و مانند چوب نقش‌پذیر است، قابلیت کشش دارد و رنگ‌پذیری و شکل‌پذیری آن هم بالاست. در نتیجه این ویژگی‌ها سبب شده تا چرم در دست‌های یک ذهن خلاق و هنرمند به شکل‌های متفاوتی در آید و کاربردهای فراوانی پیدا کند.
صنایع‌دستی چرمی به دلیل قابلیت تطبیق‌پذیری با سلیقه‌ها و خواسته‌های متفاوت، بسیار محبوب و پرطرفدار بوده و هستند.
دفترچه یادداشت با جلد چرمی اثر معصومه امیرپور موجود در فروشگاه هفتا
وجه تسمیه
در زبان عربی به زین، سَرْج گفته می‌شود. از این رو، به زین‌ساز، سَرّاج و به کارگاه تولید زین و کار زین‌سازی، سَرّاجی می‌گویند. مواد اولیه مورد استفاده در این هنر، چرمِ دَبّاغی شده است و تولیدات آن شامل انواع وسایل چرمی به جز کفش می‌باشد (کریمی،1399). در گذشته با توجه به شیوه زندگی مردم برای استفاده از حیوان‌هایی چون اسب، قاطر و شتر جهت حمل و نقل و جابجایی، سراجی یکی از اصلی‌ترین حرفه‌ها محسوب می‌شده است.
سراجی چیست؟
سَراج در لغت به معنای زین‌ساز، زین‌گر (کسی که زین اسب می‌سازد) و زین فروش است(دهخدا) و به کسی گفته می‌شود که به شیوه سنتی کار تولید محصولات چرمی را انجام می‌دهد. افراد شاغل در این حوزه دو گروه دباغان و سراجان هستند. دباغان، عمل دباغی روی چرم را انجام می‌دهند. عمل دباغی شامل: پاک کردن، پیراستن و آماده کردن پوست حیوانات برای تولید چرم به منظور ساختن انواع محصولات چرمی است (چنگیزی،1399). از گذشته این حرفه با شغل‌های دیگر پیوستگی نزدیک داشته است. به این صورت که ماده اولیه دباغی را قصاب‌ها فراهم می‌کردند (یعنی پوست حیوان‌ها)، دباغان با انجام عملیات‌های خاص پوست را به چرم تبدیل می‌کردند و چرم تولیدی را در اختیار رنگرزان، پوستین‌دوزان، سرّاجان، کفش‌دوزان، پینه‌دوزان و دیگر سازندگان محصولات چرمی قرار می‌دادند.
در این میان سراجان هم مانند دیگر هنرمندان، با ذوق تمام، از چرم‌های طبیعی انواع صنایع‌دستی کاربردی و زیبا تولید می‌کردند. انواع کیف‌های دستی مردانه و زنانه، جلد یا کاور انواع اسلحه، تپانچه و کُلت، انواع چمدان، قطار فشنگ، انواع یراق‌آلات اسب، قاطر و شتر، انواع کمربند، جلد عینک، جلد دوربین‌های شکاری و دیگر لوازم چرمی تولیدی در این حوزه هستند. با این حال، امروزه کار چرم‌سازی بیشتر جنبه زینتی پیدا کرده و هنرمندان فعال در این رشته به تولید کالاهایی مثل کیف‌های زنانه، جلد موبایل، کمربند و… مشغول هستند.هنرمندان سراج استان‌های خراسان، تهران، همدان و اردبیل در حرفه تولیدات چرمی فعالیت قابل توجهی دارند (سید صدر،1388).
مراحل ساخت چرم
مراحل ساخت چرم به یک باره ایجاد نشده، بلکه به طور تدریجی و در طی دوران نسبتاً طولانی، تکامل یافته است. روش ساخت چرم و استفاده از مواد مختلفی که در عمل آوردن پوست مورد استفاده قرار می‌گرفته در کتیبه‌ها و لوح‌های به دست آمده از دوران باستان، شرح داده شده است. ساخت چرم به روش سنتی متکی به تجربیات گذشتگان است و شامل مراحل ذیل می‌باشد (فنایی،1387):
۱- خیساندن: پوست‌های خشک را بسته به ضخامت‌شان، بین ۶-۳ روز در آب می‌خیسانند تا نرم شوند. پوست‌های تازه نیازی به خیساندن ندارند.
2- آهک‌زنی و لش‌گیری: پوست‌های نرم شده را در خمره‌های سفالی می‌چینند، بین آن‌ها آهک می‌پاشند، سپس خمره را پر از آب می‌کنند. پس از ۶-۴ روز و نفوذ خوب آهک در پوست‌ها، موها و پشم‌ها از روی پوست به راحتی جدا می‌شوند.
3- آرد جو کردن و تراش مجدد: پس از مرحله موزدایی و لش‌گیری، پوست‌ها را در خمره‌های سفالی می‌چینند، بین آن‌ها آرد جو می‌پاشند و سپس خمره را پر از آب می‌کنند. با تخمیر آرد جو، پوست متورم شده و برای جذب مواد دباغی آماده خواهد شد.
4- نمک پاشیدن: پوست‌ها را در قدح‌های بزرگ قرار می‌دهند بر روی آن‌ها نمک می‌پاشند و بین ۴-۳ روز به حال خود رها می‌کنند.
5- دباغی: پوست‌ها را داخل چاله‌هایی قرار می‌دهند که دیواره‌ها و کف چاله از چوب و آجر غیر قابل نفوذ ساخته شده است. روی هر لایه از پوست‌ها، مازو می‌پاشند و به مدت ۵-۴ روز هر روز آن‌ها را زیر و رو و لگدمال می‌کنند تا مواد دباغی به خوبی به پوست‌ها نفوذ کند.
6- کاشی‌کاری: پس از دباغی، پوست‌ها را در آفتاب خشک می‌کنند. سپس آن‌ها را بر روی میز پهن کرده و به آرامی سطح رویی آن‌ها را صاف می‌کنند.
7- رنگ‌زنی: برای رنگ کردن چرم از موادی مثل گل‌ورز، گلرنگ، جوهر گلی و صابون سفید استفاده می‌شود. پس از رنگ زدن، پوست‌ها را به میله‌های چوبی آویزان می‌کنند تا کاملا خشک شوند.
8- صیقل‌زنی: در این مرحله پوست دباغی شده را باز کرده و به وسیله مهره صیقل می‌دهند تا برق بیفتد. مالیدن روغن بر روی چرم‌ها در این مرحله، باعث نرمی و لطافت بیشترشان می‌شود.
9- اندازه‌گیری: مساحت چرم‌های آماده شده را اندازه‌گیری می‌کنند.
10- بسته‌بندی: چرم‌ها برای عرضه به بازار، بسته‌بندی می‌شوند.
کیف عشق اثر گروه چرم جوان، موجود در فروشگاه هفتا
ابزار و وسایل مورد نیاز در هنر سراجی
چرم‌های آماده شده برای تولید صنایع‌دستی چرمی به سراجان سپرده می‌شود. آن‌ها با استفاده از مواد و ابزار خاص و با کمک ذهن خلاق‌شان محصولات متنوعی تولید می‌کنند. ابزار مورد استفاده در سراجی سنتی و چرم‌دوزی از تنوع بالایی برخوردار است و معمولا به محصول نهایی که در هر کارگاه تولید می‌شود، بستگی دارد. با این حال ابزارهای مورد استفاده معمولا شامل وسایل زیر می‌شود:
گزن، کُنده، تخته گیره، سوزن، دِرفش، مُشته، چکش، سنبه سوراخ‌کن، منگنه پرچ‌کن، گازانبر و میز پا‌کوتاه و نخ‌های چرم‌دوزی (بقیعی، 1384).
منابع:
– بقیعی، غلامحسین(1384) معرفی مشاغل قدیم مشهد، مشهد: انتشارات سخن گستر.
– چنگیزی اردهایی، اسماعیل(1399) دباغی، دانشنامه جهان اسلام.
– سیدصدر، سیدابوالقاسم( 1388)، دایره المعارف هنرهای صنایع‌دستی و حرف مربوطه به آن، تهران: سیمای دانش.
– فنایی، زهرا(1387) سیری در صنایع‌دستی ایران، اصفهان: انتشارات دانشگاه ازاد اسلامی واحد نجف‌آباد.
-کریمی،اصغر(1399) سراجی، دایره المعارف بزرگ اسلامی.
