قلمکار چیست؟

مریم قنبری عدیوی، کارشناس ارشد فرش

پارچه قلمکار که از چاپ نقش و نگارهای زیبا بر روی پارچه‌ای ساده حاصل می‌شود یکی از پرکاربردترین هنرهای سنتی ایرانیان است که در گذشته نه چندان دور اغلب مردم از آن استفاده می‌کردند. موارد  استفاده پارچه قلمکار در زندگی ایرانیان متنوع و فراوان بوده است. پوشاک، سجاده، سفره، بقچه و پرده‌های کتیبه‌دار مراسم سوگواری محرم برخی از کاربردهای متنوع قلمکار بوده است و این نوع پارچه به سبب زیبایی خاص‌اش در سویه‌های مختلف زندگی حضور داشته و با زندگی مردم عجین بوده است. در حال حاضر قلمکار دوباره وارد زندگی شده است و با سادگی و زیبایی بی‌نظیرش کاربرد‌های جدیدی مانند انواع کوسن، پاف، مسند(تشکچه)، رومیزی، سفره، کیف و لباس یافته است و به محصولی پرطرفدار برای دکوراسیون‌های مدرن تبدیل شده است.

قلمکار نوعی پارچه از جنس پنبه، کرباس و کتان است که به‌وسیله قلم‌مو، قالب و یا مهر روی آن نقوشی تصویر شده باشد.

پارچه قلمکار چیست؟

قلمکار نوعی پارچه از جنس پنبه، کرباس و کتان است که به‌وسیله قلم‌مو، قالب و یا مهر روی آن نقوشی تصویر شده باشد. این هنر از اوایل قرن هفتم هجری قمری در ایران متداول شده است. قلمکارسازی به عنوان یک پیشه کهن ایرانی قرن‌ها در اوج شهرت بود. در دوره صفویه این هنر گسترش یافت و می‌توان گفت دوره پر رونق این هنر از عصر صفویه آغاز می‌شود و تا دوره قاجار ادامه می‌یابد. پیترو دلاواله سیاح ایتالیایی که در دوره شاه عباس صفوی به اصفهان سفر کرده است در سفرنامه‌اش می‌نویسد: «ایرانیان در باسمه‌های زرین و سیمین بر سطح کتان و بر تافته و اطلس ید طولایی دارند و به وسیله قالب‌هایی این کار را انجام می‌دهند. هر گونه شکل برگ و گل و تمثالی را بر روی این منسوجات نمایش می‌دهند و چنان خوب از عهده این فن بر می‌آیند که مصنوعاتشان بمانند زردوزی جلوه می‌نماید.»(دلاواله، 363:1374).

“قلمکار” یا “قلمکار نقاشی” همان طور که از نامش پیداست، هنر انتقال نقش و طرح به وسیله قلم‌مو بر روی پارچه‌ای ساده است که در قدیم برای تولید پرده، سفره‌های نفیس و… استفاده می‌شده است. در هنر قلمکار، نقاش با کمک قلم‌مو و رنگ‌های گیاهی یا معدنی، طرح‌هایی همچون رزم، بزم و شکار یا نقوش تزیینی را بر روی پارچه‌های پنبه‌ای و گاه ابریشمی نقاشی می‌کردند. همچنین در کنار قلم‌مو گاه برای سهولت در فرآیند نقاشیِ حاشیه‌ها، از مهر استفاده می‌شد. در حال حاضر این روش قلمکارسازی، تا حدود زیادی منسوخ شده است و اکثر قلمکارسازان همه قسمت‌های طرح را با کمک مهرها و قالب‌های چوبی به شیوه چاپ، روی پارچه منتقل می‌کنند.« از آثار به جا مانده چنین برمی‌آید که نقاشی قلمکار طی یک فرایند نسبتا طولانی به نقاشی با قالب یا چاپ قلمکار استحاله یافته است.»(خواجه احمد عطاری، 453:1388). از نظر استاد عباس گیاهی این فرایند به این صورت بوده است که «تا اواخر قاجار بیشتر پرده‌ها و سجاده‌ها و روپوش تاقچه‌ها و وسایل حمام و لیف، قطیفه و بقچه و تمام این‌ها را با دست نقاشی می‌کردند. با ظهور ماشین عده کمی در این کار ماندند و بقیه جذب کار با قالب شدند و رواج این شغل رفته‌رفته از دست رفت. پس از کودتای28مرداد و حضور آمریکاییان توجه به قلمکار قالبی بیشتر شد چون نقاشی هم دست‌گیر بود و هم ریزه‌کاری‌های قالب را نداشت»(سازمان صنایع دستی،1371).

هنر قلمکار در گذشته در شهرهای اصفهان، شیراز، بروجرد، همدان، رشت، یزد، سمنان، گناباد و کاشان رواج داشت (سیدصدر،1388). اصفهان را می‌توان مهم‌ترین مرکز تولید پارچه‌های قلمکار به شمار آورد. حسین بن محمدابراهیم تحویلدار اصفهانی، از دانشمندان قرن سیزدهم ه.ق در کتاب خود درباره رونق قلمکار سازی در اصفهان آورده است:« این صنعت چهار بازار دارد، متصل و داخل هم… کل این‌ها دکاکین قلمکارسازها است و مشتمل بر 284 باب دکان، حجره و کارخانه، متاعشان به همه ولایات ایران می‌رود.»(تحویلدار اصفهانی، 94:1342). امروزه نیز هنر قلمکار به طور گسترده در شهر اصفهان رونق و رواج دارد و هنرمندان بسیاری در این حوزه مشغول به کار هستند.

پارچه قلمکار، طرح محرابی، اصفهان، دوره قاجار

ایرانیان در باسمه‌های زرین و سیمین بر سطح کتان و بر تافته و اطلس ید طولایی دارند و به وسیله قالب‌هایی این کار را انجام می‌دهند.

مراحل تولید پارچه قلمکار

تولید یک پارچه قلمکار توسط هنرمندان مراحل مختلفی دارد و برای ساخته شدن یک پارچه قلمکار هنرمندان، فنون مختلفی را به کار می‌برند. این مراحل از ساخت قالب‌های چوبی برای باسمه کردن نقش آغاز می‌شود که خود هنری ویژه است، و در نهایت به ایجاد نقش و تثبیت آن بر روی پارچه می‌انجامد. مراحل تولید پارچه قلمکار به ترتیب عبارتند از:

1- قالب‌سازی: قالب‌سازی اولین و مهم‌ترین مرحله قلمکارسازی است. در این مرحله نقوش مختلف بر روی یک تکه چوب کنده‌کاری می شود و یک قالب چوبی با یک نقش خاص مثلا نقش بته جقه ایجاد می‌شود. قالب‌ها و مهرهای قلمکار را معمولا از چوب درخت گلابی می‌سازند. چوب گلابی نرم است و به راحتی می‌توان روی آن حکاکی کرد. بعد از این که طرح مورد نظر روی قالب حک شد، چوب‌های اضافی دور طرح را می‌بُرند و پشت آن یک دسته قرار می‌دهند. در آخر هم روی قالب‌ها روغن می‌زنند تا دوام بیشتری پیدا کنند.

2- رنگ‌سازی: رنگ‌هایی که در ساخت پارچه‌های قلمکار استفاده می‌شود، عموما رنگ‌های طبیعی گیاهی و املاح معدنی هستند. رنگ‌های اصلی مورد استفاده در قلمکارسازی شامل پنج رنگ سیاه، قرمز، آبی، سبز و زرد است و رنگ‌های قهوه‌ای و سایر رنگ‌هایی که بر اثر ترکیب رنگ‌های یاد شده به دست می‌آید، به‌ عنوان رنگ‌های فرعی محسوب می‌شوند.

3- آماده کردن پارچه: پارچه‌های سفید را به مدت پنج روز، در مسیر آب رودخانه می‌بندند. بعد از پنج روز آن‌ها را از آب درآورده و روی سنگ‌ها می‌کوبند تا مواد زاید موجود در پارچه‌ها خارج شود. در اصطلاح با این کار پارچه‌ها را آبخور می‌کنند. بعد از آن پارچه‌های آبخور شده را با کمک پوست انار و هلیله دندانه می‌دهند تا در مرحله رنگ‌آمیزی، دوام رنگ‌ها بالاتر رود. پس از مرحله دندانه، پارچه را به اندازه‌های مختلف می‌بُرند تا بسته به کاربردشان روی آن‌ها چاپ انجام شود.

4- نقش زدن: مرحله نقش زدن، در واقع همان مرحله چاپ پارچه است. در این مرحله نقش قالب‌ها را با رنگ‌های مختلف، روی پارچه‌های دندانه شده برمی‌گردانند. قالب هر رنگ به صورت جداگانه روی کار زده می‌شود و تا زمانی ادامه پیدا می‌کند که همه رنگ‌ها تکمیل شوند.

5- ثابت کردن رنگ: پارچه‌هایی که نقش‌هایی با رنگ‌های سیاه و قرمز دارند را پس از نقش زدن این دو رنگ، شستشو می‌دهند و خشک می‌کنند. سپس آن‌ها را در پاتیل آب جوش، پوست انار و آلیزارین قرار می‌دهند. آلیزارین به شفاف‌تر شدن رنگ‌ها و ثابت شدن آن‌ها کمک می‌کند. بعد از این که پارچه‌ها را از پاتیل آلیزارین بیرون آوردند، دوباره آن را در رودخانه قرار می‌دهند و آب اضافی آن را می‌گیرند تا آلیزاین اضافی آن‌ها خارج شود.

پس از خشک شدن پارچه‌ها، آن‌هایی را که می‌خواهند با زمینه کرم باقی بمانند را برای چاپ رنگ‌های دیگر، دوباره به کارگاه نقش‌زنی می‌فرستند. و پارچه‌هایی که باید زمینه سفید داشته باشند را برای مرحله سفیدگری آماده می‌کنند.

6- سفیدگری: پارچه‌هایی را که لازم است رنگ زمینه‌شان سفید باشد با محلول‌های خاصی، می‌خیسانند. سپس آن‌ها را به طوری روی زمین پهن می‌کنند که نقش‌هایشان رو به زمین و پشت به آفتاب باشد. به طور مرتب روی پارچه‌ها آب می‌پاشند تا نمدار بمانند و خشک نشوند. مرحله سفیدگری پارچه‌ها معمولا در تابستان 5 روز و در زمستان تا یک ماه طول می‌کشد.

پس از تمام شدن کار سفیدگری، مرحله چاپ رنگ‌های آبی، زرد و سبز و رنگ‌های فرعی دیگر انجام می‌شود.

7- شستشوی نهایی: بعد از تمام شدن مراحل چاپ همه رنگ‌ها و تکمیل شدن طرح‌ها، یک مرحله شستشوی دیگر انجام می‌شود. پس از شستشوی نهایی و خشک شدن، پارچه‌های قلمکاری آماده ارایه به بازار می‌شوند.

کاربردهای مختلف پارچه قلمکار در خانه ایرانی، عکس مربوط به دوره قاجار

کاربردهای مختلف پارچه قلمکار در خانه ایرانی، عکس مربوط به دوره قاجار

پارچه قلمکار به سبب تکنیک‌های ایجاد نقش که باعث می‌شود هم بتوان ابعاد و اندازه‌ها و شکل‌های مختلفی از آن را تولید کرد و هم نقوش نوین با ترکیب‌بندی‌های مختلف ساده یا پرکار در آن ایجاد نمود، در زندگی امروز نیز وارد شده است. از این پارچه منقوش امروزه برای تولید انواع پرده، سفره، رومیزی، کوسن، پاف، مسند و صنعت مد و طراحی کیف و لباس استفاده می‌شود. تنوع رنگ و طرح و همچنین سادگی کاربرد باعث شده است پارچه‌های قلمکار در کاربردهای مختلف به محصولی پر طرفدار در دکوراسیون‌های مدرن تبدیل شود.

استفاده از سفره قلمکار به عنوان رومیزی، لاله حسین‌آبادی

منابع:

-تحویلدار اصفهانی، میرزاحسن‌خان(1342)جغرافیای اصفهان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: دانشگاه تهران.

-خواجه احمد عطاری، علیرضا(1388) “قلمکار هنر فراموش شده” در: مجموعه مقالات اولین گردهمایی گنجینه‌های از یادرفته هنر ایران، تهران:فرهنگستان هنر،صص:451-457.

-سازمان صنایع دستی(1371) “قلمکار نقاشی به روایت بازماندگان”، در نشریه دست‌ها و نقش‌ها، شماره اول، بهار.

– سیدصدر، سیدابوالقاسم ، (1388)، دایره‌المعارف هنرهای صنایع‌دستی و حرف مربوطه به آن،‌ تهران: سیمای دانش.

– فدایی، مریم و محمدی، پریا ،(1392)، طراحی دکوراسیون داخلی با الهام از نقوش قلمکار، سومین همایش ملی معماری داخلی و دکوراسیون، اصفهان.