هیچ محصولی در سبد خرید نیست.
ناهید رحمانپور
عضو هیئت علمی گروه صنایع دستی دانشگاه الزهرا
میل به زیبایی در بشر همواره در طول تاریخ سبب شده است که در کنار توجه به وجه کاربردی وسایلی که نیازهای روزمره او را مرتفع می‌سازد، با بکارگیری عناصر تزیینی پاسخی به نیازهای زیبایی شناسانه خود نیز بدهد. آثار چوبی نیز از این قاعده مستثنا نبوده و با روش‌های گوناگونی چون منبت، معرق، خراطی، حکاکی، سوخت نگاری و نقاشی سعی شده است این ماده اولیه برآمده از دل طبیعت زیبایی‌اش دوچندان شود. منبت هنر برجسته‌کاری بر روی چوب است که یکی از هنرهای مهم ایرانی به شمار می‌رود و رهاورد آن آثار چوبی کاربردی و زیبایی است که در اکثر خانه‌های ایرانی یافت می‌شوند. برجسته‌کاری بر روی چوب گاه به روش کاهشی (انواع روش‌های کنده‌کاری) و گاه به روش افزایشی (افزودن ماده‌ای همگن یا غیر همگن) بر سطح چوب اجرا می‌شود. منبت هنر برجسته‌کاری و ایجاد نقوش برجسته بر روی چوب به روش کاهشی و کنده‌کاری است.
دلبستگیت اگر به نقوش منبت است شاید چو بر تو طبع نباتی موکل است
گلدان منبت با نقوش هندسی، چوب گردو، اثر یاسر یامی، گالری هفتا
منبت: رویش دوباره گیاه از دل چوب
ریشه کلمه منبت از واژه نبات به معنای گیاه گرفته شده است و منبت در لغت به معنای رویاندن و رویانیده شده است. در هنر، منبت به معنای کنده‌کاری و پروراندن نقوش به صورت برجسته و فرو رفته بر روی چوب است. نقوش شکل یافته در منبت مانند دیگر هنرهای ایرانی اغلب نقوشی گیاهی هستند که این نقوش رابطه هنر منبت با گیاهان را دوچندان می‌کند. «نقش‌های برجسته به شکل گیاه و گل و جز آن که بر روی چیزی نقش کنند و هر آنچه در وی کَنداگَری کرده باشند.»(نفیسی،3526:1343). هنر منبت به این ترتیب رویاندن دوباره گیاهان بر روی چوب خشک است. چوب در منبت همچون دانه‌ای است که از نو جوانه می‌زند و به باغ و گلستانی جاویدان بدل می‌شود. یک باغ ایرانی همیشه بهار آن طور که جامی شاعر نامدار سده نهم هجری توصیف کرده است:
از منبت نقش‌ها، دیوار و سقفش فصل دی همچو صحن باغ از الوان نبات اندر بهار
هنر منبت به معنای کنده‌کاری و پروراندن نقوش به صورت برجسته و فرو رفته بر روی چوب است.
سابقه هنر منبت در ایران
هنر منبت در ایران سابقه بسیار کهن دارد.«می‌توان قدمت هنر کنده‌کاری و از جمله منبت‌کاری در ایران را بالغ بر 6 هزار سال قبل در نظر گرفت»(شجاع نوری، 89:1394). یکی از کهن‌ترین نمونه‌های هنر منبت در ایران تخته بازی‌ای است که از شهر سوخته یافت شده و به هزاره چهارم قبل از میلاد تعلق دارد.
تخته بازی، شهر سوخته، هزاره چهارم قبل از میلاد، محل نگهداری: موزه زاهدان
منبت در هنرهای اسلامی ایران رونقی ویژه یافت و از این هنر برای ساخت و تزیین بنا و همچنین اشیای مختلف کاربردی مانند در، منبر، رحل قرآن، انواع صندوق و جعبه بهره برده شده است. قدیمی‌ترین اثر منبت موجود مربوط به دوران اسلامی به قرن سوم ه.ق. در مسجد جامع عتیق شیراز تعلق داردکه عبارت است از یک در چوبی منبت کاری شده.(یاوری، 127:1393).
این هنر در ادوار بعد نیز همواره مورد توجه بوده است و آثار ارزشمندی همچون منبر دوره سلجوقی مربوط به 546ه.ق، منبر مسجد جامع نائین مربوط به 711ه.ق، رحل چوبی با امضای حسن بن سلیمان اصفهانی به تاریخ 761ه.ق. که در موزه متروپولیتن نگاه‌داری می‌شوند، در چوبی ساخت استاد علی نجار نیشابوری به تاریخ 735ه.ق. موجود در موزه آستان قدس رضوی، درهای کنده‌کاری شده افوشته در نزدیکی نطنز با امضای درودگری اهل آباده به تاریخ 832ه.ق. و درهای ساخت علی بن صوفی به تاریخ 915ه.ق از مهم‌ترین نمونه‌های تاریخی هنر منبت هستند که در موزه‌های مهم ایران و جهان قرار دارند.(دیماند، 120:1365-126).
مهم‌ترین مراکز منبت‌کاری ایران شهرهای آباده و گلپایگان هستند که از دیرباز در این هنر شهره بوده‌اند. در طی دهه‌های اخیر شهرهایی همچون سنندج، ملایر، تویسرکان، تهران، رشت، ارومیه، شیراز و اصفهان از مراکز عمده منبت هستند. امروزه منبت‌کاری به دو روش سنتی و فرنگی در ایران مرسوم است. منبت سنتی در شهرهای گلپایگان، آباده، اصفهان، شیراز و سنندج با طرح‌های ریز اغلب گیاهی و حیوانی رایج است. منبت فرنگی با طرح‌های درشت و برجستگی‌های زیاد در شهرهای تهران،قم و ملایر رایج بوده و اغلب در ساخت مبلمان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
رحل قرآن، اثر حسن بن سلیمان اصفهانی، قرن هشتم هجری، موزه متروپولیتن
قدمت هنر کنده‌کاری و از جمله منبت‌کاری در ایران به 6 هزار سال قبل می‌رسد.
انواع منبت و روش‌ها و تکنیک‌های آن
انواع روش‌های ایجاد نقش بر روی چوب به صورت کاهشی و کنده‌کاری بسته به میزان برجستگی نقش اسامی و روش‌های ساخت ویژه‌ای دارند که به طور عموم به عنوان زیر‌شاخه‌های هنر منبت شناخته می‌شوند. در متون مختلف و همچنین در میان استادکاران اصطلاحاتی جهت انواع مختلف منبت مرسوم است که برخی از آن‌ها از زبان بومی مناطقی برگرفته شده است که این هنر در آن مناطق رواج داشته و سبک مخصوص به خود را دارند. منبت را در یک دسته‌بندی کلی می‌توان به دو دسته عمده تخت و برجسته تقسیم کرد. انواع روش‌های ایجاد نقش بر روی چوب با توجه به میزان اختلاف بین زمینه و نقش به ترتیب عبارتند از:
- حکاکی: یکی از ابتدایی‌ترین روش‌های ایجاد نقش بر روی چوب است و به همین دلیل آن را می‌توان کهن‌ترین روش تزیینی چوب دانست. در شیوه حکاکی که در دسته منبت تخت قرار می‌گیرد، طرح‌ها با ایجاد شیار به وسیله مغار عموما تخت و یا شفره بر روی سطح چوب، از زمینه متمایز می‌شوند. امروزه به جای مغار از فرز مینیاتوری نیز جهت حکاکی استفاده می‌شود. در این روش، متن اثر نسبت به زمینه برجستگی ندارد و طرح مورد نظر توسط شیارهای ایجاد شده از زمینه جدا می‌شود. چنانچه نقوش توسط شیارها و سطوح برش خورده مورب توسط چاقوهای منبت‌کاری ایجاد شود به این نوع منبت ، منبت چاقویی گفته می‌شود. نقوش مورد استفاده در این نوع اغلب هندسی و منظم هستند و همانند حکاکی متن کار نسبت به زمینه برجستگی ندارد. این نوع نقش‌اندازی بر روی چوب در گروه منبت تخت قرار می‌گیرد.
- منبت برآمده (محدب): این نوع منبت که اوج آن را می‌توان در آثاردوره ایلخانی مشاهده کرد نقوش از زمینه برآمده‌اند و به صورت محدب پرداخت شده‌اند. در این سبک از انواع نقوش اسلیمی، ختایی، هندسی و همچنین خطوط نوشتاری استفاده شده است. این شیوه در دسته منبت برجسته قرار دارد.
- منبت فرورفته (مقعر): در این نوع منبت از طریق کنده‌کاری زمینه کار و ایجاد فرورفتگی نقش ایجاد می‌شود. منبت فرورفته یا مقعر بر اساس عمق زمینه کار به سه دسته تقسیم می‌شود. در شیوه سنتی چنانچه زمینه کار دارای عمق ۱ تا ۵ میلی‌متر باشد در اصطلاح استادکاران “نیش” یا منبت کم‌برجسته خوانده می‌شود. همانند منبت آباده که به‌دلیل ریز بودن نقوش و ظرافت، به آن “منبت سوزنی” نیز می‌گویند. در سال‌های اخیر این نوع منبت در میان جوانان و مراکز دانشگاهی آموزش صنایع دستی رواج یافته است و آثار بسیار زیبایی از انواع تابلوهای تزیینی،جعبه‌ها و همچنین زیورآلات بدین روش ساخته می‌شود. در منبت ریز بجای استفاده از مغارهای درشت از انواع قلم منبت استفاده می‌شود. نقوش منبت چنانچه کمی برجسته‌تر از منبت نیش باشند و عمق زمینه بین ۲ تا ۸ میلی‌متر باشد به آن “تیج” می‌گویند. همچنین در صورتی که عمق زمینه بین ۸ تا ۲۰ میلی‌متر باشد به نام منبت نیم برجسته و یا “جست” شناخته می‌گویند.
- منبت مشبک(شبکه): در این روش زمینه منبت شبکه‌بری می‌شود و نقوش با انواع روش‌های برآمده و فرورفته شکل می‌گیرند. در ابتدا این روش که از قرن هشتم هجری در ایران رواج پیدا کرد اغلب از طرح‌های درشت و عمیق استفاده می‌شد اما امروزه منبت مشبک‌های سوزنی در نهایت ظرافت و زیبایی خلق می‌شوند. از مبت مشبک درشت اغلب در ساخت انواع مبلمان استفاده می‌شود و از دوره قاجار با ورود مبلمان اروپایی به ایران این نوع منبت نیز رواج بیشتری یافت.
ابزار و مصالح مورد استفاده در منبت
چوب طبیعی ماده اصلی هنر منبت است. چوب‌های درختان پهن برگ مانند گردو،گلابی، چنار، عناب، شمشاد، فوفل و آبنوس که بافت فشرده‌تری دارند، برای منبت مناسب‌تر هستند. در منبت مشبک ریز از چوب‌های فشرده و سختی چون عناب و شمشاد بیشتر استفاده می‌شود.
جهت ساخت منبت از ابزارهای گوناگونی استفاده می شوند که مهم‌ترین این ابزار عبارتند از :
- مغار تخت: داری تیغه‌ای تخت بوده و برای دوربری و خالی کردن زمینه منبت و شکل دادن به چوب مورد استفاده قرار می‌گیرد. مغارها جهت مصارف گوناگون، اندازه‌های مختلفی دارند و با توجه به اندازه، پهنای تیغه به میلی‌متر بر روی دسته مغار و یا تیغه حک می‌شود.
- مغار نیم‌باز (نیم‌واز): لبه برش این نوع مغارها نیم گرد است و جهت دوربری فرم‌های منحنی و شکل‌دهی به نقوش استفاده می‌شوند.
- مغار گلویی: این نوع مغار لبه برش نیم دایره‌ای دارد و برای دوربری قسمت‌های منحنی و دایره‌ای شکل و همچنین شکل‌دهی به نقوش استفاده می‌شود.
- مغار شفره: این مغار لبه برش به شکل عدد هفت دارد و جهت شیاراندازی بر روی چوب به کار می‌رود. مغار شفره در دو اندازه بزرگ و کوچک در دسترس است.
- قلم منبت‌کاری: جهت اجرای منبت‌های ریز و ظریف بجای مغارهای بزرگ اغلب از قلم منبت‌کاری استفاده می‌شود. قلم منبت‌کاری نسبت به مغار کوچک‌تر است و به راحتی در دست جای می‌گیرد و بدون چکش و تنها با فشار دست امکان اجرای نقوش ظریف را به هنرمند می‌دهد. این قلم‌ها نیز همانند مغارها دارای لبه‌های برش متفاوتی هستند.
- چاقوی منبت‌کاری: علاوه بر مغار و قلم منبت‌کاری، برخی از استادکاران از چاقوی منبت استفاده می‌کنند. چاقوی منبت‌کاری جهت باربرداری و تراشیدن و شکل‌دهی به چوب مورد استفاده قرار می‌گیرند و دارای تیغه های گوناگونی چون ناخنی، خنجری، داسی، نیزه ای و …. هستند.
- چکش: علاوه بر انواع ابزارهای برنده، در منبت از چکش پلاستیکی یا چوبی (تخماق) جهت ضربه زدن به سر دسته مغارها برای هدایت مغار و باربرداری استفاده می‌شود.
- ابزارهای ساینده: برای سایش سطح چوب و شکل‌دهی، انواع چوب‌سای های تخت، نیم‌گرد و گرد کاربرد دارند.
- ابزارهای جانبی دیگر عبارتند از : میز کار، انواع گیره ( پیچ دستی) ، گیره رومیزی، سمباده، لیسه، اره و…..
روش اجرای کار در هنر منبت‌کاری
مراحل اصلی اجرای کار در هنر منبت‌کاری عبارتند از:
۱_ انتخاب طرح مورد نظر.
۲_ انتخاب چوب متناسب با طرح و محصول نهایی.
۳_ انتقال طرح بر روی چوب به روش چسباندن طرح ، کپی کردن با کاربن و یا پررنگ کردن خطوط پشت طرح، طراحی مستقیم بر روی چوب و در نهایت گرده کردن طرح.
۴_ دوربُری نقش.
۵_ کنده‌کاری و خالی کردن زمینه دور نقش.
۶_ ساخت‌وساز و شکل‌دهی نقوش با ایجاد سطوح برآمده و فرورفته بر روی طرح.
۷_ پرداخت نهایی و سمباده زدن.
۸_ پوشش‌دهی سطح کار با انواع روغن‌ها و یا پوشش‌های محافظتی شفاف.
منبت در زندگی امروز
هنر منبت همواره در طول تاریخ همگام با سبک زندگی ادوار مختلف در قالب وسایل کاربردی زندگی و در سبک‌های گوناگون پیش آمده است و همچنان در زندگی امروزین به حیات خود ادامه می‌دهد. امروزه این شیوه تزیینی هنر ایرانی در شکل‌های متنوع هنر مانند تزیینات وابسته به معماری و مبلمان، اشیاء تزیینی و کاربردی مانند مجسمه، انواع قاب، جعبه‌های کاربردی مانند جعبه قاشق و چنگال و سرویس‌های رومیزی، زیورآلات و همچنین ظروف مختلف کاربرد دارد. ایرانیان همواره طبعی علاقمند به طبیعت و گل و گیاه داشته‌اند و کمتر خانه ایرانی را می‌توان یافت که در آن از گل و گیاه خبری نباشد. هنر منبت‌کاری و دلبستگی ایرانیان به آثار منبت‌کاری در امتداد طبع گیاه‌دوستی ایرانیان قرار می‌گیرد، چنانکه کمال‌الدین اسماعیل، معروف به خلاق‌المعانی، شاعر ایرانی نیمه نخست قرن هفتم هجری، و آخرین قصیده‌سرای بزرگ ایران سروده است:
دلبستگیت اگر به نقوش منبت است شاید چو بر تو طبع نباتی موکل است
هنر منبت‌کاری و دلبستگی ایرانیان به آثار منبت‌کاری در امتداد طبع گیاه‌دوستی ایرانیان قرار دارد.
فهرست منابع
-دیماند، موریس اسون(1365) راهنمای صنایع اسلامی، مترجم: عبداله فریار، تهران: علمی و فرهنگی.
-شجاع نوری، نیکو(1393) چوب و هنرهای چوبی ایران، تهران: انتشارات مرکب سپید و دانشگاه الزهرا.
-نفیسی، علی اکبر(1343)فرهنگ نفیسی، جلد5، تهران: انتشارات فیلم.
-یاوری، حسین(1393) آشنایی با چوب و هنرهای مرتبط با آن، تهران: سوره مهر.
