نقاشی زیر لعابی در هنر سفال و سرامیک ایران

لیلا مرندی

کارشناس ارشد گرافیک

بسیاری از ما انواع ظروف سفالین را در منزل داریم و از آن استفاده می‌کنیم. لیوان، فنجان، بشقاب، گلدان و … . بسیاری از این آثار به خاطر نقش و نگار و تزیینات‌شان ذوق و سلیقه زیبایی دوست ما را به وجد آورده‌اند و سبب شده‌اند که آن‌ها را بخریم و استفاده کنیم. سفال و سفالگری یکی از زیباترین هنرها در صنایع دستی ایران است که قدمت آن به پیش از تاریخ و حدود هزاره هشتم پیش از میلاد باز می‌گردد. از همان آغاز هنرمندان سفالگر علاوه بر جنبه کاربرد و سودمندی آثارشان به تزیین و زیبایی آن‌ها نیز توجه کرده‌اند. نقاشی و نقش‌اندازی روی سفال مهم‌ترین شیوه تزیین آثار سفالی به شمار می‌آید. کهن‌ترین آثار سفالین منقوش در ایران به تمدن سیلک در کاشان (هزاره پنجم پیش از میلاد) تعلق دارد. تکنیک‌های متنوعی برای تزیین و نقاشی روی سفال وجود دارد. یکی از مهم‌ترین روش‌های نقاشی روی سفال، نقاشی زیر لعابی است. فن تزیین زیر لعابی از کهن‌ترین فنون تزیین سفال در ایران به شمار می‌آید که تا امروز نیز ادامه یافته است. برخی از سفال‌های پیش از اسلام و بسیاری از آثار سفالین پس از اسلام با این شیوه تزیین شده‌اند. بسیاری از ظروف سفالین منزل ما نیز با همین شیوه تزیین شده‌اند. خوب است که کمی بیشتر راجع به این نوع تزیین بدانیم تا این بار هنگام استفاده از  فنجان سفالین چای مان لذت بیشتری از نقش و نگار روی آن ببریم. در این مقاله با فن زیرلعابی در تزیین سفال آشنا خواهیم شد.

بشقاب سرامیکی با تکنیک زیر لعابی، نقش‌مایه گل و مرغ، اثر شهره حقیقی، گالری هفتا

نقاشی زیرلعابی چیست؟

لعاب‌کاری یکی از مهم‌ترین فنون تزیینی در هنر سفالگری به شمار می‌آید. لعاب در سفالگری عبارت است از یک لایه شیشه‌ای شفاف در رنگ‌های مختلف، که سطح سفال را پوشش می‌دهد. لعاب در درجه نخست به دلیل خاصیت تزیینی آن و در درجه بعد به دلیل ویژگی استحکام بخشی، مقاومت و نفوذناپذیری در سفال به کار برده می‌شود.(گرجستانی، 141:1384). بر پایه لعاب‌کاری تزیینات مختلفی را می‌توان بر روی سفال ایجاد کرد. نقاشی زیرلعابی یکی از این نوع تزیینات است.

نقاشی زیرلعابی یکی از روش‌های پرکابرد تزیین سفال است. در این شیوه سفالینه پیش از لعاب‌دهی با اکسید‌های رنگی نقاشی می‌شود و سپس لعاب به شکل یک لایه شفاف روی نقاشی و تمام بدنه ظرف قرار می‌گیرد. پس از پخت در دمای حدود1000درجه سانتی‌گراد در مدت زمان 8 تا 10 ساعت، لعاب به صورت یک لایه درخشان و شفاف روی نقش ایجاد می‌شود که باعث زیباتر شدن محصول نهایی می‌شود. لایه لعاب در این تکنیک هم کارکرد تزیینی دارد و باعث تلالو و درخشندگی نقش می‌شود و هم به عنوان پوششی محافظ عمل می‌کند و از نقش روی سفال حفاظت می‌کند. لعاب همچنین جنبه کاربردی سفال برای مصارفی مانند نوشیدن و خوردن را فراهم می‌کند. این شیوه تزیین باعث می‌شود بدون نگرانی از از بین رفتن نقش، از ظرف سفالین به راحتی استفاده شود.

نقاشی زیرلعابی یکی از روش‌های تزیین سفالینه‌ها است که در آن نقاشی زیر لایه‌ای شفاف از لعاب دیده می‌شود.

عودسوز آبی سفید سرامیکی با تکنیک نقاشی زیرلعابی، اثرحسن کارگری، گالری هفتا

تاریخچه نقاشی زیرلعابی در هنر سفالگری ایران

تکنیک لعاب‌کاری سفال در ایران حداقل به هزاره دوم پیش از میلاد باز می‌گردد اما در دوره اشکانیان و ساسانیان رواج می‌یابد. از حفاری‌های به عمل آمده در تیسفون مشخص شده است که ساسانیان برای ساخت قدح‌ها و تنگ‌های گوناگون، از سفالینه لعابدار استفاده کرده‌اند.(آلن،16:1387).

در دوره اسلامی لعاب‌کاری سفال در ایران تحولات مهمی را تجربه کرد. در آغاز این دوره، سفالگران ایران تا حدودی از سنت­های دوره قبل از اسلام پیروی می­کردند، ولی تدریجاً هنرمندان سراسر ایران، تحولات تازه‌ای از نظر لعاب، تزیین و تصویر در آثار سفالین بوجود آوردند. در این دوران سفالگران انواع گسترده‌ای از فنون را در تزیین آثار خویش به کار بستند و از مجموعه گوناگونی از نقش‌مایه‌ها برای ساخت سفالینه‌های فاخر بهره بردند. مهم‌ترین فنون تزیین سفال در دوره اسلامی عبارت بودند از تزیین با لعاب، نقاشی رولعابی، تو‌لعابی و زیرلعابی، حکاکی و کنده کاری و .. . نقاشی زیرلعابی یکی از مهم‌ترین انواع فنون تزیینی بود. «مهم‌ترین دستاورد سفال‌گری اسلامی پیدایش نقاشی زیرلعابی بر بدنه‌ای از خمیر سنگ(ترکیبی از خاک کوارتز و خاک رس سفید) بود، چه در این روش، سطحی عالی در اختیار هنرمند سفالگر قرار می‌گرفت تا آزادانه بر آن به نقاشی بپردازد»(بلر و بلوم، 352:1391)

شیوه نقاشی و تزیین سفالینه در زیر لعاب از اوایل اسلام بویژه در قرون سوم و چهارم ه ق. در مراکز سفالسازی شمال و شمال‌شرقی ایران مرسوم بوده است. ریچارد فرای هنر سفالینه­سازی تجملی را از هنر­های بی­مانند در پیشرفت­های اولیه اسلامی می­داند. اوشروع ساخت سفالینه را به تاریخ سده سوم هجری می‌رساند و تولیدات این ظروف را به ولایات شمال شرق ایران معرفی می­کند، نیشابور و افراسیاب سمرقند از مراکز عمده این هنر اصیل ایرانی هستند، که «مهم‌ترین و متداول­ترین آنها ظروف سرخ یا نخودی‌رنگ بود که لعاب ضخیمی رنگ­آمیزی شده آن را می‌پوشاند و سپس لعاب شفاف یا الوانی را روی آن می‌پوشاندند» (فرای، 1363، 305).

سفالگران در این دوره بجای لعاب سرب از لعاب قلیایی برای پوشش وآرایش سفال استفاده می‌کردند. استفاده از لعاب قلیایی برای پوشش و همچنین خمیر شیشه برای ساخت ظروف ،هنرمندان سفالگر را قادر ساخت که تزیینات زیبایی در زیر لعاب شفاف بوجود آورند. نقاشی و تزیین زیر لعاب، اغلب با رنگ آبی و سیاه انجام می‌گرفت ولی گاهی رنگ‌های فیروزه‌ای، لاجوردی و سبز تیره به آن اضافه می‌شده است.(کیانی،35:1364). «در پایان قرن چهارم موفقیت­های ارزنده‌ای در زمینه شناخت اکسید فلزات و فرمول ترکیبات آنها برای رنگ لعاب موردنظر حاصل شده بود و سفالگران با تکیه بر این دانش و تجربه و ممارست در پخت سفال و کنترل حرارت و تغییر در تصویر کوره‌ها توانستند تحولی عظیم و چشمگیر در خلق ظروف سفالی با تزییناتی بسیار چشم‌نواز و ارزشمند به وجود آورند». ( توحیدی، 1379: 261).

در سده‌های بعد فن زیرلعابی به دلیل امکانات مختلف خمیرسنگ در شکل‌پذیری، ظرافت و نقش‌پذیری و همچنین ارزان بودن تولید در فن زیرلعابی که مستلزم پخت های مکرر و پیچیده نبود، عموما فراگیر شد و جایگزین سایر شیوه‌های تزیین سفال گشت.(گلمبک،363:1391). معروف‌ترین سفالینه‌های منقوش زیرلعابی به شهر کاشان تعلق دارند اما شهرهای دیگری مانند ری، نیشابور، گرگان و سلطان آباد نیز در این زمینه شهرت دارند.

بشقاب سرامیک با تکنیک نقاشی زیرلعابی با نقش پرنده، اثر نرگس فراهانی، گالری هفتا

نقاشی زیرلعابی در دوره معاصر

بعد از خواندن این نوشتار اگر دوباره به ظروف سفالین موجود در منزلتان نگاهی بیاندازید ممکن است یک نمونه سفال با تزیین زیرلعابی پیدا کنید. یک فنجان یا بشقاب که بارها از آن استفاده کرده‌اید اما شاید نمی‌دانستید که نوعی سفال با تزیین نقاشی زیرلعابی است. امکانات فراوان ایجاد نقش در شیوه نقاشی زیرلعابی سبب شده است که امروزه آثار سفالین از نظر طرح و نقش و رنگ از تنوع فراوانی متناسب با سلیقه‌های مختلف برخوردار شوند. این شیوه به ویژه در ساخت آثار سفالین کاربردی مانند انواع لیوان، فنجان، بشقاب، کاسه و سایر ظروف کاربردی همچنین اشیای تزیینی مانند گلدان و مجسمه‌های سفالین باعث شده است آثار منقوش متنوعی همراه با اصالت، نوآوری و زیبایی در اختیار هنردوستان قرار بگیرد. امروزه بسیاری از افراد اشیای مورد نیاز در منزل را از میان همین آثار انتخاب می‌کنند و بسیاری نیز از این نوع آثار به عنوان هدیه بهره می‌برند. هنرمندان معاصر ایران از شیوه نقاشی زیرلعابی روی سفال همچنین برای آفرینش هنرهای تجسمی نیز استفاده می‌کنند. امروزه از سفال با نقاشی زیرلعابی برای ساخت محصولات متنوعی مانند زیور آلات و عودسوز نیز استفاده می شود. این بار هنگام نوشیدن چای از فنجانتان نگاه دقیق‌تری به تزیینات روی آن بیاندازید، شاید گل سرخی ببینید که زیر لعاب درخشان‌تر به نظر می‌رسند، این بار به قدمت، اصالت و زیبایی آن نیز فکر کنید و لذت ببرید.

فنجان سرامیکی با تکنیک زیرلعابی، نقش گل سرخ، اثر محمد هدایتی، گالری هفتا

فهرست منابع

-آلن، ویلسن، (1387)، سفال‌گری اسلامی، ترجمه مهناز شایسته‌فر، تهران، مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.

– بلر، شیلا. بلوم، جاناتان، (1391)، “سفال‌گری در دوران اسلامی” در: دانش‌نامه هنر و معماری ایرانی، ترجمه صالح طباطبایی، تهران: فرهنگستان هنر، صص:349-353.

– توحیدی، فائق، (1379)، فن و هنر سفال‌گری، تهران، سمت.

-فرای، ریچارد. ن(1363) عصر زرین فرهنگ ایران، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: سروش.

-کیانی، محمد یوسف(1364) هنر سفالگری در دوره اسلامی، تهران: مرکز باستان‌شناسی ایران.

-گرجستانی، سعید(1379)، آموزش هنر و فن سفال‌گری و سرامیک، تهران: دانشگاه هنر.

– گلمبک، لیزا (1391)، “سفال‌گری در دوران اسلامی” در: دانش‌نامه هنر و معماری ایرانی، ترجمه صالح طباطبایی، تهران: فرهنگستان هنر، صص:367-362.