هیچ محصولی در سبد خرید نیست.
هنر و نوروز
نمادپردازی نوروز در نقشمایه پیکار شیر با گاو در تخت جمشید
کاوه فداکار
کارشناس ارشد تاریخ ایران باستان
نوروز برای ایرانیان اهمیتی فراوان دارد و آیین‌ها، سنت‌ها و رسوم مختلفی در ارتباط با جشن نوروز شکل گرفته است. ایرانیان همچنین در هنرهای خود به نوروز توجه کرده‌اند و در طول تاریخ شاهکارهای هنری مهمی را به این جشن اختصاص داده‌اند. تخت جمشید بنای مهم دوران هخامنشیان یکی از شاهکارهای هنری است که برای جشن نوروز ساخته شده و تصاویر نقش برجسته‌های آن نیز با این جشن مرتبط هستند. نقشمایه جدال شیر با گاو از مهم‌ترین نقش برجسته‌های تخت جمشید است که نمادی از آمدن بهار و نوروز به شمار می‌آید. در این مقاله این نقش و ارتباط آن با نوروز را بررسی کرده‌ایم.
به گالری‌ها برویم و هنر به همدیگر عیدی بدهیم.
نقوش تقویمی در هنر ایران: نمادهای دایره‌البروج
ایرانیان همواره برای تقویم، گاه‌شماریِ گردشِ فصول در طول سال و تعیین دقیق زمانِ تغییرات فصلی اهمیتی فراوان قائل بودند. چنانکه زمان دو جشن مهم ایرانیان یعنی نوروز و مهرگان دقیقا در هنگام تغییر فصول یعنی ابتدای بهار و پاییز قرار داده شده و آغاز سال نو برای ایرانیان مقارن با اعتدال بهاری بود. گاه‌شماری دقیق تغییرات فصلی نزد ایرانیان بر اساس علم نجوم و ستاره‌شناسی و رصد و تعیین موقیعت اجرام سماوی در آسمان صورت می‌گرفت، زیـرا از مشـاهده طبیعـت متوجـه شـده بودنـد، تغییـر فصـول بـا حرکـت خورشـید و موضع صورت‌های فلکـی در کره سماوی ارتباط مسـتقیم دارد.صاعد اندلسی در کتاب طبقات الامم می‌نویسد: «ازخصائصمردمایرانتوجهآناناست بهطبواحکامنجوموعلمتأثیرکواکبدردنیای فروردینوآنانرادربابحرکاتکواکبارصادقدیمبودهومذاهبمختلفدرفلکیاتداشته اند.»(صاعد اندلسی،192:1383).
مهم ترین ابزارِگاه‌شماری تقویمی برای ایرانیان دایره البروج و منطقه البروج و صورت های فلکی بود.منطقهالبـروج عبـارت اسـت از منطقـه‌ای از آسـمان کـه بهصـورت نـواری بـا پهنـای حـدود 16 درجـه از زمیـن، دایرهالبـروج را در بر گرفتـه اسـت و دوازده صـورت فلکـی مشـهور، بــر آن جــای دارنــد. بدینســان دایرهالبــروج، یعنــی مســیر دایره‌ای حرکــت ظاهــری سالانه خورشــید از دید ناظر زمینی به دور کره زمین درمیــان ایــن نــوار.(عبدالهی،39:1387). در حدود قرن پنجم قبل از میلاد، ستاره شناسان بابِلی دایره‌البروج را به 12 قسمت که هر کدام حدود 30 درجه‌اند، تقسیم و هریک را با نام یک صورت فلکی شناسایی کردند. نام‌های این صورت‌های فلکی، به جز صورت فلکی میزان، از اسامی جانداران مانند حَمَل(بره)، گاو، شیر، عقرب، ماهی و بز گرفته شده و به همین دلیل نام منطقه‌البروج در اصل «دایره حیوانات» بوده است.خورشید در حدود اول فروردین در نقطه اول حَمَل یا اعتدال بهاری قرار می‌گیرد و در حدود اول مهرماه در نقطه اول میزان یا اعتدال پاییزی.
مجسمه شیر، با الهام از شیر در هنر ایرانی، سرامیک، اثر استاد رضا تائبی، گالری هفتا
اعتقاد به تاثیر صورت‌های فلکی دایره‌البروج بر زندگی باعث شد این صورت‌های فلکی با اسطوره، مذهب، آیین، فرهنگ و تمدن درآمیزند و در قالب نقوش و تصاویر نمادین مختلف و متنوعی وارد هنر و فرهنگ بصری ایران شوند. «به همین دلیل است که باز تاب باورهاوپندارهای نجومی وکیهانی رادرآثار هنری باقیمانده ازایران باستان می بینیم.نقوش باقیمانده روی سفالینه های دوران پیش ازتاریخ ایران توجه مردم این سرزمین به ستاره ها رابه خوبی نشان می دهد.»(گیاهی یزدی،22:1388) بیشتر نقشمایه‌های جانوری در هنر ایران مانند نقشمایه شیر، گاو، بز کوهی و … درواقع نمادهای صورت های فلکی هستند.
مجسمه سرامیکی گاو با تکنیک لعاب های لاستر احیایی، با الهام از نقش برجسته های تخت جمشید، اثر پروین حیدری نسب، گالری هفتا
بیشتر نقشمایه‌های جانوری در هنر ایران مانند نقشمایه شیر، گاو، بز کوهی و … درواقع نمادهای صورت های فلکی هستند.
نقشمایه گرفتوگیر
گرفتوگیر در هنر ایران، نامی عمومی است برای نوعی نقشمایه جانوری که در آن دو یا چند جانور در حال جدال دیده می شوند. جدال شیر با گاو، شیر با گوزن، شیر و آهو، ببر و غزال، پلنگ با بز، شیر و اژدها، سیمرغ و اژدها، سیمرغ و قرقاول و … از انواع نقوش گرفتوگیر هستند که در هنرهای مختلفی مانند سنگ‌نگاره، سفال، کاشی، فلزکاری، منسوجات، فرش، نگارگری، تذهیب و تشعیر دیده می‌شوند.سابقه نقوش گرفتوگیر به ایران باستان می‌رسد اما در دوره اسلامی این نقش تنوع بیشتری می‌یابد. گرفتوگیر سوای نمود ظاهری نبرد جانوران در طبیعت، نوعی نقشمایه نمادین است که مبتنی بر اسطوره، دین و مذهب معانی گسترده‌ای از پیکار نور و تاریکی و خیر و شر تا صورت‌های فلکی را در بر می‌گیرد.
نقشمایه های گرفتوگیر در فرش، اثر استاد صفدرزاده حقیقی، موجود در گالری هفتا
گرفتوگیر شیر و گاو: نماد نوروز
یکی از کهن‌ترین و پرتکرار‌ترین انواع نقوش گرفتوگیر در هنر ایران، تصویر جدال شیر با گاو است که در آن یک شیر به گاوی حمله‌ور شده و بر آن غلبه یافته است. نبرد نمادین شیر با گاو بارها در هنرهای مختلف از سنگ‌نگاره های ایران باستان تا نگارگری‌های دوران اسلامی بازتاب یافته است. مهم‌ترین نمود این نماد، در هنر ایرانی در نقش‌برجسته‌های پلکان تالار آپادانا در تخت جمشید قرار دارد. این نقشمایه و نمادهای شیر و گاو هر کدام به تنهایی، معانی نمادین گسترده‌ای دارند امامهم‌ترین معنای نمادین این نقشمایه آمدن بهار و نوروز است.
برگزاری جشن نوروز برای ایرانیان از دوران باستان اهمیتی فراوان داشت. در حدود512پیش از میلاد، داریوش هخامنشی بنای تخت‌جمشید را با هدف برگزاری و بزرگداشت جشن نوروز در مرودشت فارس بنا نهاد. هنرپردازی در تخت جمشید متناسب با همین کاربرد شکل گرفته است. بیشتر نقوش به کار رفته در حجاری‌های این کاخ، از صف هدیه آورندگان نوروزی تا نقش درخت سرو، با آمدن بهار و نوروز مرتبط هستند.
اما مهم‌ترین نقشمایه مرتبط با اعتدال بهاری و نوروز در تخت‌جمشید، تصویر غلبه شیر بر گاو است. نخستین منشاء نمادشناسی آمدن بهار در این نقشمایه در آیین مهرپرستی قابل جستجو است. شیر در آیین کهن مهرپرستی در ایران، نمادی از میترا یا خدای مهر یا خورشید است و گاو نیز نمادی از ماه است. نقش نبرد شیر با گاو را می‌توان معرف اسطوره کهن نبرد خدای مهر با گاو و دریدن آن و آوردن برکت دانست که این نقش موضوعی اساسی در نگاره‌های دین مهرپرستی است.(باقری،160:1385).در اسطور‌ه‌های مهرپرستی پس از کشته شدن گاو توسط شیر،از خون گاو، گندم، درخت انگور و سایر گیاهان می‌رویند و خون گاو ریخته بر مزارع گندم باعث نیرومندی آن می‌گردد.(آموزگار،84:1387؛رضی،1381 :380) مهرداد بهار دراینباره چنین می‌گوید:«یکی از نقوشی که در تخت جمشید تکرار می‌شود و به مسئله برکت و نعمت مربوط است، نقش جنگ شیر با گاو است که شیر بر پشت گاو پریده و در حال خرد کردن آن است. این نقش بدون معنی نیست؛ در یک اسطوره قدیمی چنین آمده است که مهر با کشتن گاو، حیات نباتی را ایجاد می‌کند».(بهار،125:1388). به این ترتیب در آیین مهرپرستی گاو که نماد ماه و زمستان است به دست مهر که مظهر خورشید و تابستان است کشته می‌شود و در نتیجه گیاهان دوباره سبز می‌شوند و بهار آغاز می‌شود.
نمادپردازی بهار و نوروز در گرفتوگیر شیرِ گاو شکن علاوه بر اسطوره های آیین مهرپرستی، در ستاره‌شناسی و نماد‌ها در صورت های فلکیدایره‌البروجنیز ریشه دارد.شیر یا اسد پنجمین و گاو یا ثور دومین صورت فلکی در دایره‌البروج هستند. اریس. ف. اشمیت در این باره می‌نویسد: «از آن‌جا که شیر و گاو جزو بروج دوازده‌گانه می‌باشند، این نقش با جشن نوروز ایرانی، که با روز اول بهار مطابق است، ارتباط دارد.»(اشمیت،82:1342).بنابر گردش صورت‌های فلکی در آسمان، در نزدیکی‌های اعتدال بهاری یعنی نوروز، برج شیر یا اسد بر برج گاو یا ثور تفوق می‌یابد و بهار آغاز می‌شود. بر اساس محل قرارگیری صورت‌های فلکی در دایره‌البروج پدیدار شدن صورت فلکی گاو در آسمان هنگام صبح نشانه آمدن بهار بود. به این صورت که در نیمه زمستان صورت فلکی شیر در کنار نصف النهار قرار می‌گیرد و این در حالی است که گاو در غرب غروب کرده و ناپدید می‌شود. بنابراین شیر به عنوان طالع و غلبه کننده بر گاو نمودار شده که گویای آمدن بهار است.(رزمجو ۱۳۷۵: ۲۸؛ رزمجو، ۱۳۷۹: ۱۸۴).قرارگیری نقشمایه پیکار شیر با گاو در پلکان تالار آپادانا در کنار صف هدیه آورندگان نوروزی، بر نماد نوروز و بهار بودن این نقشمایه تاکید می‌کند.
نقشمایه گرفتوگیر غلبه شیر بر گاو در پلکان تالار آپادانا، تخت جمشید
بنابر گردش صورت‌های فلکی در آسمان، در نزدیکی‌های اعتدال بهاری یعنی نوروز، برج شیر یا اسد بر برج گاو یا ثور تفوق می‌یابد و بهار آغاز می‌شود.
نوروز و هنر
ایرانیان نوروز را به طرق مختلف گرامی می‌داشتند. بازتاب نوروز در هنر یکی از مهم‌ترین شکل‌های بزرگداشت نوروز بود. همچنین ایرانیان برای زیباتر کردن جشن نوروز از هنر و آثار هنری استفاده می‌کردند و خانه‌ها و شهرهایشان را زیبا می‌کردند. نوروز جشن هنرهاست، شایسته است ما هم همچون نیاکان مان با هنر و آثار هنری نوروزمان را زیبا کنیم. به گالری‌ها برویم و هنر به همدیگر عیدی بدهیم.
