هیچ محصولی در سبد خرید نیست.
طیبه احمدی
کارشناس ارشد پژوهش هنر و خاتم ساز
با هنر اصیل خاتم‌کاری بیشتر آشنا شویم
هنر خاتم‌کاری یکی از مهم‌ترین هنرهای تزیینی در صنایع دستی ایران است. خاتم‌کاری در میان هنرهای سنتی ایران هنری ویژه به شمار می‌آید. در این هنر شیء خاصی تولید نمی‌شود بلکه هدف اصلی آن تزیین سطح اشیاء و ایجاد صورتی ظریف و زیبا برای وسایل مختلف کاربردی چوبی، از میز و صندلی تا جعبه جواهرات و قلمدان است. استاد محمد حسین صنیع خاتم از استادان بنام خاتم، اعتقاد داشتند که خاتم به معنای ختم رسم و نهایت ظرافت است. رسم هندسی در هنرهای دیگر مانند کاشی و منبت‌کاری نیز انجام می‌گیرد اما نهایت ظرافت آن در خاتم حاصل می‌شود. پس خاتم نهایت درجه ظرافت و خاتمه تزیین در هنرهای ایرانی است. (صنعت خاتم و صنیع‌خاتم،1335، 4ـ5). لزوم کار دقیق و پردازش و همچنین چیدمان ریاضی وار و بسیار حساس این هنر در تفسیر زیبا شناسانه، نه تنها در فرهنگ جامعه سنتی ، بلکه در سبک زندگی جامعه مدرن نیز علاقه مندان خود را تشویق و دوستدارانش را ترغیب به جستجو وکنکاش در این هنر زیبا می‌نماید. در این مقاله به دنبال آشنایی بیشتر با این هنر، تکنیک‌های آن و ویژگی‌های زیبایی‌شناختی آن هستیم.
جعبه خاتم‌کاری شده اثر عباسعلی ایوبی، موجود در فروشگاه هفتا
هنر خاتم نهایت درجه ظرافت و خاتمه تزیین در هنرهای ایرانی است.
خاتم‌کاری چیست؟
هنر خاتم‌کاری به عنوان هنری تزیینی، عبارت است از آراستن سطح اشیاء چوبی از طریق چینش موزاییکی فرم‌های مثلثی شکلی که از چوب، فلز و استخوان ساخته شده‌اند. چینش و ترکیب مثلث‌ها در شکلی نهایی به یک طرح هندسی تکرار شونده از چند‌ضلعی‌های منتظم می‌انجامد. استاد علی نعمت(1275-1355ه.ش)، از استادان برجسته خاتم‌کاری، هنر « خاتم » را چنین تعریف کرده است :« هنر آراستن سطح اشیاء به وسیله چوب و استخوان و فلز با اشکال هندسی»( فرجاد، ۱۴، ۱۳۵۵). نظم، ظرافت و تناسب در کنار درخشندگی حاصل از خاتم‌کاری یک شیء کاربردی چوبی را به اثری در نهایت زیبایی و ظرافت تبدیل می‌کند.
هنر خاتم‌سازی عبارت است از کنارهم قرار دادن و چسباندن رشته‌های باریک چوبی (در رنگ‌های مختلف طبیعی ویا رنگ شده با مواد شیمیایی)، فلزی (فلز برنج ، آلومینیوم – بسیار نادر ، مس ، نقره – در موارد محدود) ، استخوانی (استخوان شتر وگاو) با مقطع مثلث به یکدیگر (از پهلو) بر اساس یک طرح هندسی به نحوی که نهایتا ً قرارگیری و تکرار این مثلث‌ها در کنار هم ، شکلی منسجم ، متقارن و منظم پدید آوَرد که اشکال نهایی حاصل شده پس از طی مراحلی ، به صورت ورقه‌های نازک برش زده شده و سرانجام جهت تزئین اشیاء چوبی بر روی آن ها چسبانده می‌شود.
به طور کلی هنر خاتم‌کاری مشتمل بر فعل خاتم‌سازی وفعل خاتم‌چسبانی است. خاتم‌سازی عبارت است از مجموع رشته‌های باریک چوبی ، فلزی و استخوانی در کنار هم بر اساس یک طرح هندسی که به وسیله چسب به یکدیگر چسبیده ومحکم می‌شوند و تشکیل قامه خاتم می‌دهند. خاتم‌ساز در نهایت برش‌های خاتم را از قامه به دست آورده و در اختیار خاتم‌چسبان قرار می‌دهد. خاتم‌چسبانی نصب برش‌های به دست آمده از قامه خاتم روی اشیاء چوبی به کمک چسب سرد یا سریشم گرم است.
قامه خاتم برش زده
تاریخچه خاتم‌کاری
خاتم‌سازان قدیمی ابداع هنر خاتم‌کاری به حضرت ابراهیم خلیل(ع) نسبت می‌دهند و قدمت این هنر را به زمان آن حضرت می‌رسانند. اما قدیمی‌ترین نمونه موجود از خاتم‌کاری ، با استناد به قدیمی‌ترین اثر موجود به دوره ایلخانیان باز می‌گردد. این اثر رحل چوبی منبت و مشبک و خاتم‌کاری با ابعاد ۱۳۰ در ۴۱ سانتی‌متر، دارای تاریخ ۷۶۱ ه.ق و امضای حسن ابن سلیمان آل اصفهانی است که در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شود. حاشیههای این اثر با خاتم های چوبی بسیار ساده تزئین شده است.
بخشی از رحل چوبی منبت و مشبک و خاتم‌کاری مربوط به دوره ایلخانیان
کلمه خاتم به معنای امروزی ظاهراً اولین‌بار در منبعی از دوره تیموریان (حک: 807ـ913) آمده است (ر.ک. پوپ و آکرمن، 1389، 1149ـ1150 و پانویس 1، به نقل از تاریخ الخیرات). اصطلاح خاتم‌بندی همچنین در تذکره الشعرای دولتشاه سمرقندی از قرن نهم (1382، 306) و در تاریخ عالم‌آرای عباسی اسکندرمنشی در سده یازدهم (1389، 209) دیده می‌شود.
در دوره صفویه هنر خاتم مانند کلیه هنرها، از اهمیت خاصی برخوردار می‌شود و به اوج و تکامل می‌رسد. خاتم‌کاری در عصر صفویان آنچنان مورد توجه بوده که بعضی از شاهزادگان هنرمند و با ذوق صفوی مانند سلطان میرزای صفوی در این کار استعداد قابل توجهی داشته و ساعات فراغت خود را بکار خاتم‌کاری که در آن زمان به «خاتم‌بندی» مشهور بوده مصروف می‌کرده‌اند و فرار گرفتن این هنر را مایه فخر و مباهات خود می‌دانسته‌اند .
در عهد زندیه خاتم ، باز هم بیشتر روح و حرمت و اعتبار یافت. صندوق‌های مقبره سید‌الشهداء(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) که در این دوره خاتم‌کاری شده است، بهترین گواه ذوق و قریحه بارور هنرمندان این عصر است. دوره قاجار برخلاف دوره صفوی که هنر خاتم در انحصار طبقه اشراف و ثروتمندان بود ، از انحصار دربار خارج و به کارگاه‌های هنرمندان عادی و بازار راه پیدا می‌کند وآثار خاتم با جنبه کاربردی بیشتری عرضه شدند و در اختیار اقشار متوسط و پایین جامعه قرار گرفت. در نتیجه آثار بیشتری از این دوره نسبت به دوره‌های قبل باقی مانده است که تنوع کاربردی زیادی دارند.
هنر خاتم‌کاری در دوره معاصر
در دوره معاصر با تأسیس و راه اندازی کارگاه خاتم وزارت فرهنگ و هنر وگرد هم جمع کردن مطرح‌ترین خاتم کاران آن زمان به سرپرستی مرحوم محمد حسین صنیع خاتم(امین الصنایع) در تاریخ هفتم شهریور ماه سال ۱۳۱۱ ه.ش توسط وزارت فرهنگ و هنر سابق در زیر مجموعه اداره کل آفرینش هنری و ادبی تحول بزرگی در هنر خاتم بوجود آمد. با دعوت مرحوم محمد حسین صنیع خاتم از شیراز وگماردن وی به سرپرستی این کارگاه، شکوفایی و درخشش این هنر در این عصر رقم زده شد و با رشد خیره کننده‌ای موجب تحول همه جانبه هنر خاتم گردید. این کارگاه در مجموعه نامبرده در کنار دیگر کارگاه‌ها در پژوهشکده هنرهای سنتی تا کنون به حیات خود ادامه داده است.
از جمله آثار عظیم وبا شکوه در این دوره، تالار تمام خاتم کاخ مرمر مربوط به سالهای ۱۳۱۴ ه.ش تا ۱۳۱۶ ه.ش که توسط ۷۲ نفر خاتم‌ساز به سرپرستی مرحوم محمد حسین صنیع خاتم و نیز تالار تمام خاتم مجلس شورای ملی سابق به سرپرستی مرحوم علی نعمت که از سال ۱۳۴۶ ه.ش تا سال ۱۳۵۲ ه.ش توسط ۳۰ نفر خاتم‌ساز در این دوره است. تزئین تالار کاخ مرمر با آن شیوه وگستردگی، نوآوری بزرگی در هنر خاتم‌سازی بود.
بخشی از فضای داخلی اتاق خاتم تالار کاخ مرمر
هنر خاتم در زندگی امروز
امروز هنر خاتم‌کاری ابعاد بسیار گسترده‌تری یافته و در قالب اشیای مختلف کاربردی در زندگی مردم نیز وارد شده است. بسیاری از مردم امروزه از اشیاء مختلف خاتم‌کاری شده استفاده می‌کنند و به عنوان اشیاء کاربردی-تزیینی در اغلب خانه‌ها دیده می‌شوند. خاتم نهایت ظرافت است و داشتن یک شیء زیبای خاتم‌کاری شده خانه امروزی را به مرزهای ظرافت و زیبایی می کشاند.
خاتم نهایت ظرافت است و داشتن یک شیء زیبای خاتم‌کاری شده خانه امروزی را به مرزهای ظرافت و زیبایی می کشاند
منابع
-اسکندر بیک منشی(1389)تاریخ عالم آرای عباسی، به اهتمام ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
-بی‌نا(1335)، صنعت خاتم و صنیع‌خاتم، نشریه نقش و نگار، شماره2.
-پوپ، آرتور اپهام؛ اکرمن، فیلیس(1387)سیری در هنر ایران، ترجمه نجف دریابندری، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
-دولتشاه سمرقندی، دولتشاه بن بختیشاه دولتشاه(1382) تذکره شعرا، به اهتمام ادوارد براون، تهران: اساطیر.
-اسکندر بیک منشی(1389)تاریخ عالم آرای عباسی، به اهتمام ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
