هنرهای سنتی

لیلا مرندی

کارشناس ارشد گرافیک

مجسمه های سرامیکی

یکی از انواع دسته‌بندی‌ها در دنیای هنر، تقسیم‌بندی هنرها به دو دسته هنرهای سنتی و هنرهای مدرن است.  معیارهای مهمی در تعریف این دو نوع هنر و تمایز آن ها از یکدیگر وجود دارد اما مهم‌ترین معیار تمایز این دو نوع هنر، تحولات مدرنیته و شکل‌گیری دوران مدرن در تاریخ تمدن بشر است. دوران مدرن در غرب از قرن پانزدهم میلادی آغاز شد و شکل زندگی و جامعه غربی و سپس همه جهان را سراسر دگرگون کرد. مدرنیته و ویژگی‌های آن، خط تمایزی ایجاد کرد میان دنیای کهن و دنیای مدرن. انقلاب‌های علمی، صنعتی و سیاسی باعث شدند شیوه‌های زندگی اجتماعی بشر کاملا تحول یابد. در ایران تقریبا از اواخر عصر قاجار با دوران مدرن و تحولات آن روبرو می‌شویم. یکی از پیامدهای مهم مدرنیته تغییر در هنر‌ها بود. تغییر در بنیان‌های فکری، فرم، شکل، محتوا، موضوعات، مفاهیم، تکنیک‌ها، اهداف و رویکردها و رسانه‌ها، زمینه ساز هنر دوران مدرن شد که تفاوت‌هایی اساسی با هنر دنیای پیش از مدرنیته داشت که از آن با عنوان هنرهای سنتی یاد می‌شود .

در تمدن‌های کهن مانند ایران، هنرهای سنتی اهمیتی ویژه دارند، هنرهایی که ریشه در دنیای کهن دارند، در تاریخ همواره جریان داشته اند و به امروز رسیده اند. این هنرها بخشی از فرهنگ و هویت ایران و ایرانیان هستند که لازم است به آن ها توجه کنیم، با آن‌ها آشنا شویم و در زندگی امروزی واردشان کنیم. در این مقاله قصد داریم با مفهوم هنرهای سنتی و ویژگی‌های آن و نقش آن ها در زندگی امروز آشنا شویم.

نسبم شاید برسد… به سفالینه‌ای از خاک سیلک: هنر‌های سنتی محمل میراث فرهنگی و هویت

بر اساس معیار مدرنیته، هنرهای سنتی آن دسته از هنرهایی هستند که شکل‌گیری آن ها به دوران پیشا‌مدرن باز می‌گردد. بسیاری از هنرها ریشه در دوران کهن دارند به این معنا که نوع رسانه، فرم‌ها و شکل‌های اصلی، بنیان فکری، موضوعات و مفاهیم آن‌ها و دست آخر تکنیک‌های ساخت آن‌ها در دوران کهن شکل یافته است و تا به امروز نیز تغییر اساسی نکرده است. برای مثال قدمت هنر سفالگری در ایران به هزاره هشتم پیش از میلاد می‌رسد و از هزاره چهارم پیش از میلاد، مهم‌ترین تکنیک سفالگری ساخت اشیای سفالی بر روی چرخ سفالگری بوده است. این تکنیک امروزه نیز مهم‌ترین تکنیک ساخت اشیای سفالی به شمار می‌آید. سفالگری در طول تاریخ از دوران پیشا تاریخی به دوره ایران باستان و سپس در ادوار مختلف ایران پس از اسلام جریان داشته و تقریبا بدون تغییر قابل توجهی به دوران معاصر رسیده است. بسیاری از اشیای سفالی کاربردی دوران پیش از تاریخ مانند کوزه‌ها و لیوان‌ها و … هنوز هم به همان شکل ساخته می‌شود و کاربردشان تغییری نیافته است. در بسیاری از موارد تزیینات، فرمها و شکل‌های سفالینه‌های تاریخی ایران هنوز هم استفاده می‌شود. به این ترتیب علاوه بر کهن بودن، جریان داشتن مداوم در تاریخ، دیگر مولفه مهم هنرهای سنتی است. هنر سنتی ریشه در دوران کهن دارد، در طول تاریخ جریان داشته و به امروز رسیده است.

این ویژگی باعث شده است هنرهای سنتی محمل میراث فرهنگی و بخشی از هویت ما باشند. هرکدام از هنرهای سنتی میراث نیاکان این سرزمین هستند که فرهنگ یک ملت را با خود حمل می‌کنند. این هنرها بخش مهمی از هویت ما را می‌سازند و جهانیان ما را با این هنرها می‌شناسند و به یاد می‌آورند. هنرهایی مانند سفالگری، خوشنویسی، نگارگری، تذهیب، فرش و … . هر کدام از اقوام، شهرها و تمدن‌های تاریخی ایران میراث خود از فرهنگ و هویت را در این هنرها قرار داده‌اند و هویت ایرانی را به صورتی واحد شکل داده‌اند و به امروز رسانده‌اند.

کاسه سفالین، تمدن سیلک

 هنر سنتی ریشه در دوران کهن دارد، در طول تاریخ جریان داشته و به امروز رسیده است.

باید که خاک درگه اهل هنر شوی: معنویت در هنرهای سنتی

بنیان معنوی، دیگر ویژگی هنر سنتی است که آن را از هنرهای مدرن جدا می‌کند. هنرهای سنتی پایه در امور معنوی دارند و در خدمت به این این امور قرار داده شده‌اند. برای مثال خوشنویسی به عنوان هنری سنتی همواره در پی بیان پیام‌ها و ارزش های معنوی بوده است و مخاطبان‌اش را به ساحتی معنوی فرا می‌خواند. تعریف معنویت کاری دشوار است اما می‌توان آن را نقطه مقابل امور مادی و دنیوی قرار داد. از این جهت هنرهای سنتی همواره وجهی معنوی را در خود حفظ می‌کنند. این وجه می‌تواند در فرم و شکل این هنرها نهفته باشد یا در موضوع و محتوای آن ها مستتر شده باشد یا در نحوه خلق و ساخت این هنرها پنهان باشد.

زیبایی در هنر‌های سنتی، تجلی معنویت و روحانیت است. از این جهت این زیبایی را حُسن می‌خوانند که ترکیب زیبایی و خوبی و حقیقت و تجلی جمال الهی است. از نظر عرفای ایرانی حق از پرده غیب در مقام حُسن متجلی می‌شود و جهان را پر نور می‌کند. در ایران معنویت هنرهای سنتی با دین اسلام و عرفان ایرانی درآمیخته است. عرفان بنیان فکری اصلی بسیاری از آثار هنرهای سنتی ایرانی است تا جاییکه مقام هنرمند و عارف یکی می‌شود. هنرمند عارفی است که مفاهیم عرفانی را در قالب آثار هنری از شعر تا نگارگری بیان می‌کند و خلق هنری برای این هنرمند راهی برای تقرب معنوی و روحانی بوده است. در اشعار حافظ هنر غالبا به این معنا به کار می‌رود و بر این اساس می‌گوید:«باید که خاک درگه اهل هنر شوی».

 زیبایی در هنر‌های سنتی، تجلی معنویت و روحانیت است.

به غمزه مسئله‌آموز صد مدرس شد: رمز و نماد در هنرهای سنتی

از مهم‌ترین ویژگی‌های هنرهای سنتی رمزآمیز و نمادین بودن این هنرها است. نمادگرایی یکی از اصول قدیمی فکر بشر است که از آغازین دوره‌های حیات وی در آثار هنری نمودی خاص داشته و بر اساس دیدگاه‌های اسلامی، نماد یا رمز، جنبه ظاهری دنیوی ماهیتی معنوی محسوب می‌شود. هنرمند سنتی در بیان مفاهیم و دادن صورت مادی به آنها، ناگزیر به استفاده از زبان تمثیل است. هنر سنتی همواره نمادین است و از رمز ها و سمبل ها برای بیان مفاهیم بهره می‌برد. هنرهای سنتی هیچگاه مفاهیم درونی عرفانی خود را آشکارا بیان نمی‌کنند بلکه آن ها را در قالب رمز ها و سمبل‌ها در برابر مخاطب خود قرار می‌دهند. فهم آثار هنری سنتی در کشف این مفاهیم سمبولیک نهفته است و مخاطب در یک سیر و سفر معنوی به دنبال فهم و کشف معنای رمزآمیز این هنرها می‌رود. بسیاری از هنرمندان سنتی سواد مدرسه‌ای نداشتند اما مفاهیم عمیق اخلاقی، عرفانی و آیینی-فرهنگی را در قالب رمزها و نمادها در آثارشان نهفته‌اند. یک نقشمایه ساده بته روی یک سفره قلم کار معانی عمیقی را از فرهنگ، ادب، عرفان، اخلاق و مذهب در خود دارد و این معانی را بر سر سفره زندگی هر روزه انسان ایرانی قرار می‌دهد. هر نماد غمزه‌ای است برای آنان‌که می‌اندیشند.

گلیم ورنی با نماد درخت زندگی، موجود در گالری هفتا

یوسف گمگشته بازآید به کنعان غم مخور: احیای هنرهای سنتی برای سبک زندگی امروزی

هنرهای سنتی جریانی زنده در طول تاریخ هستند که سرچشمه آن‌ها در دل تاریخ قرار دارد ولی به امروز رسیده‌اند. از این جهت هنر سنتی برخلاف آنچه اکثر ما فکر می‌کنیم هنری کهنه نیست، هنری مربوط به گذشته و از دور خارج شده نیست، بلکه رودخانه‌ای است زنده و پویا که جریان مداوم آن، گذشته، تاریخ، فرهنگ، هویت، معنا، معنویت و زیبایی را با خود به امروز آورده است. احساس کمبود هرکدام از این موارد در زندگی مدرن زمینه‌ساز احیای بسیاری از هنرهای سنتی شده است. امروزه هنرهای سنتی ایران توسط هنرمندان خلاق و جوان در قالب اشیای زیبای کاربردی و تزیینی متناسب با سبک زندگی امروز احیا شده‌اند. هنر سفالگری، چلنگری، پارچه بافی، قلم زنی، نگارگری و فرش در شکل‌های امروزی شان جریان هنرهای سنتی را امتداد داده‌اند و وارد روزگار ما کرده‌اند. معنا، معنویت، زیبایی، هویت و اصالت حلقه‌های گمشده زندگی مدرن به شمار می‌آید. زندگی شلوغ و سریع مدرن بسیاری از ما را از معنای زندگی دور کرده است. داشتن یک اثر هنری سنتی مانند یک لیوان سفالین، یک قطعه خوشنویسی،  یا یک ظرف مسین می‌تواند ما را به معنویت و زیبایی از دست رفته متصل کند.

قالی های وینتج، شکل معاصر هنر فرش، اثر موسوی سیرت، موجود در گالری هفتا

 یک اثر هنری سنتی مانند یک لیوان سفالین، یک قطعه خوشنویسی،  یا یک ظرف مسین می‌تواند ما را به معنویت و زیبایی از دست رفته متصل کند.