هنر عیدی سازی: عیدی دادن با هنر

هنر و نوروز

لیلا مرندی

کارشناس ارشد گرافیک

همه ما با جشن نوروز و آیین‌های آن کمابیش آشنایی داریم. یکی از ویژگی‌های جشن نوروز این است که از زمان پیدایش در ایران باستان تا امروز، همواره پویا بوده و آیین‌ها و رسومی به آن اضافه شده است. آیین‌های نوروز همچنین با هنر ارتباطی تنگاتنگ دارد. از یک سو نوروز در ادبیات و هنر بازتاب یافته است و از سوی دیگر هنرهای مختلفی مرتبط با جشن نوروز شکل گرفته است. نوروزخوانی، نمایش‌های نوروزی مانند میر‌نوروزی، حاجی‌فیروز، کوسه‌برنشین، عروس‌گوله، نمایش‌های عروسکی مانند آینه تکم و تکم خوانی و آهو چره نمونه‌هایی از هنرهای مرتبط با نوروز هستند که در میان اقوام مختلف ایرانی اجرا می‌شوند. ایرانیان با هنر و آثار هنری، جشن نوروز را از یک سو زیبا‌تر و از سوی دیگر مفاهیم عمیق این جشن را بازنمایی می‌کردند. یکی از هنرهای مهمی که در ارتباط با جشن نوروز در دوره قاجار شکل گرفت نوعی هنر چاپ دستی با عنوان”عیدی‌سازی” بود. در این نوشتار قصد داریم با این هنر نوروزی بیشتر آشنا شویم.

جمله کلیدی: ایرانیان با هنر و آثار هنری، جشن نوروز را از یک سو زیبا‌تر و از سوی دیگر مفاهیم عمیق این جشن را بازنمایی می‌کردند.

تابلوی طبیعت بی جان، اثر استاد بهزاد شیشه گران، چاپ سیلک دوازده رنگ از نقاشی استاد سعید باباوند ، گالری هفتا

عیدی دادن: آیین نوروزی

یکی از رسوم مهم جشن نوروز عیدی دادن است. عیدی نوعی هدیه است که افراد بزرگتر در روزهای جشن نوروز به کوچکترها برای شاد کردن آن‌ها، می‌دهند.ابوریحان بیرونی درباره شکل‌گیری رسم عیدی دادن نوروزی در ایران در کتاب آثارالباقیه می‌نویسد: «در نوروز رسم است که مردمان برای یکدیگر هدیه می‌فرستند و سبب آن چنانکه آذرباد موبد بغداد حکایت کرد این است که نیشکر در کشور ایران، روز نوروز یافت شد و پیش از این کسی آن را نمی‌شناخت و نمی‌دانست که چیست و خود جمشید روزی نی‌ای را دید که کمی از آب‌های درون آن به بیرون تراوش کرده بود و چون جمشید دید که آن شیرین است، امر کرد که آب این نی را بیرون آورند و از آن شکرساختند…و از راه تبرک به آن، مردم برای یکدیگر شکر هدیه فرستادند»(ابوریحان بیرونی،327:1386).

نوع عیدی در طول تاریخ تغییرات زیادی کرده است. در گذشته عیدی معمولا هدیه‌ای نمادین مرتبط با بزرگداشت طبیعت بود. شکر، گندم، سیب، سمنو، تخم مرغ و … مهم‌ترین عیدی‌های نوروزی بودند. هرچند امروزه پول نقد مهم‌ترین نوع عیدی به شمار می آید اما ایرانیان در طول تاریخ، از آثار هنری نیز به عنوان عیدی استفاده کرده‌اند. ایرانیان برای عیدی سعی می‌کردند اشیای ارزشمند به یکدیگر هدیه بدهند از اینرو از آثار هنری به عنوان هدیه عیدی استفاده می‌کردند. در متون مختلف تاریخی از آثار هنری ایرانی مانند فرش، پارچه، لباس و ظروف زیبا به عنوان عیدی یاد شده است.یکی از عیدی‌های هنری که در دوره زندیه ابداع شد و در دوره قاجاررواج بیشتری یافت، نوعی کاغذ مصور بود که از آن با عنوان عیدی‌سازی یاد می‌شود.

عیدی سازی: هنر عیدی دادن

عیدی سازی به عنوان یک هنر مردمی دوره قاجار، به سبب کاربردش به عنوان هدیه عیدی نوروزی، به این نام مشهور گشت. عیدی سازی در اصل نوعی هنر تصویر‌سازی و چاپ‌دستی بود که در آن تصاویر با استفاده از قالب ها و باسمه‌های چوبی بر روی کاغذ چاپ می‌شدند. حاصل کار هنر عیدی سازی یک قطعه کاغذ مصور بود که در نوروز و آغاز سال نو در مکتب‌خانه‌ها از طرفمکتب‌داران، ملاها و ملاباجی‌ها به شاگردان به عنوان عیدی،هدیه داده می‌شد. معمولا تعداد نقوش و تصاویر هر باسمه، معرف سال‌های تحصیلی شاگرد هدیه گیرنده بود.»(پاکباز، 360:1390). به سبب همین کاربرد، این کاغذ‌های مصور به نام عیدی سازی مشهور شدند.

نمونه‌ای از تصاویر عیدی سازی، دوران قاجار

سید محمد علمدار، نوه سید علی نقاش‌باشی، از آخرین هنرمندان عیدی ساز، درباره سنت عیدی سازی به عنوان عیدینوروزی می‌گوید:«سید علی نقاش باشی به ذوق خود چند قالب تصویری و تزیینی را کنار هم روی یک کاغذ چاپ می‌کرده است و سپس تصاویر حاصله را با آبرنگ یا مرکب رنگی، رنگ‌آمیزی می‌کرده است. این تصاویر را نزدیک عید نوروز، در مغازه‌های صحافی و کتاب‌فروشی برای فروش به امانت می‌گذارده و بعد از تعطیلات نوروز، پول حاصله و تصاویر باقی مانده را جمع آوری می‌کرده است. ملاها و ملاباجی‌های مکتب‌خانه، این تصاویر را خریداری می‌کردند و به شاگردان به عنوان عیدی می‌دادند؛ شاگردان نیز در عوض هدایایی معمولا غیر نقدی مانند روغن، تخم مرغ و … برای مکتب دار هدیه می‌آوردند.(بوذری،49:1386).

نمونه‌ای از تصاویر عیدی سازی، دوران قاجار

موضوعات تصاویر عیدی سازی

تصاویر عیدی سازی، تصاویری ساده و معمولا بی‌رنگ از موضوعات تاریخی، شخصیت‌های اسطوره‌ای شاهنامه مانند رستم و سهراب، داستان‌ها و افسانه‌های عامیانه مانند سمک عیار، امیر ارسلان نامدار و یا شخصیت‌های مذهبی مانند امام حسین(ع) و حضرت یوسف(ع) بودند. رزم، شکار، بزم و موضوعات دینی مهم‌ترین صحنه‌های به نمایش در آمده در تصاویر عیدی سازی بودند. گاهی نیز موضوع تصاویر در عیدی سازی زندگی روزمره مردم عادی بود.

نمونه‌ای از تصاویر عیدی سازی، دوران قاجار

منشا این تصاویر به احتمال فراوان تصاویر کتاب‌های مصور چاپ سنگی بوده است. چاپ سنگی در دوره قاجار در ایران رواج یافت و بسیاری از کتاب‌های مهم فارسی مانند شاهنامه و همچنین داستان‌های عامیانه مانند سمک عیار با این روش مصور شدند. هنرمندان عیدی ساز از روایات و تصاویر این کتاب‌ها برای تصویرسازی کاغذ‌های مصور عیدی سازی استفاده می کردند. البته هنرمندان عیدی ساز با ترکیب تصاویر دست به ادباعاتی می زدند و یا با ایجاد تزیینات سعی در زیباتر کردن تصاویر داشتند.

نمونه‌ای از تصاویر عیدی سازی، دوران قاجار

چیزی که عیدی سازی را خاص و ویژه می‌کند سادگی و بی‌پیرایگی آن‌ها است. تصاویر عیدی سازی کاملا ساده و تک‌رنگ بودند. «طراحی این نقوش بسیار روان بوده است و شکل‌ها هرکدام با چند منحنی ساده ساخته می‌شدند و نوعی ملاحت و جذابیت بصری بر تمام صحنه‌ها حاکم می‌شد.»(افشار مهاجر، 70:1384).

شیوه کار در عیدی سازی

شیوه اصلی خلق اثر در عیدی سازی، یعنی چاپ تصویر بر روی کاغذ با باسمه‌های چوبی، با ساخت پارچه‌های قلمکار شباهت زیادی دارد. در عیدی سازی برای ساخت باسمه‌های چوبی از چوب گلابی استفاده می‌شده است. در ابتدا برشی به ضخامت هشت سانتی‌متر از عرض تنه درخت گلابی تهیه می‌کردند. سپس این قطعه چوب را برای مدتی در روغن بزرک یا روغن زیتون می‌خواباندند تا کاملا نرم شود و قابلیت حکاکی پیدا کند. سپس طرح های مورد نظر ابتدا بر روی این قطعه چوب طراحی می‌شد و سپس با روش کنده‌کناری اطراف طرح را با مغار حکاکی می‌کردند تا قالبی برجسته از یک طرح شکل می‌گرفت. این قالب را همچون یک باسمه بر بالشتکی آغشته به رنگ سیاه فشار می‌دادند و بعد از جذب رنگ روی قالب آن را بر روی کاغذ فشار می‌دادند و نقش روی چوب را بر کاغذ منتقل می‌کردند. (بوذری، 49:1386)در اغلب اوقات با انتقال طرح بر روی کاغذ کار به اتمام می‌رسید اما برخی از عیدی سازان برای آنکه اثر عیدی سازی ارزش بیشتری پیدا کند سطوح داخل خطوط تصاویر را با آبرنگ یا مرکب رنگی رنگ‌آمیزی می‌کردند و جلوه زیباتری برای تصویر عیدی سازی ایجاد می‌کردند.(افشار مهاجر، 70:1384).

عیدی سازی در دوره معاصر

عیدی سازی یک هنر مردمی بود که خارج از توجه و حمایت دربار شکل گرفت و رشد کرد. این هنر به تدریج با منسوخ شدن آموزش مکتب‌خانه‌ای و همچنین رواج صنعت چاپ در ایران و آمدن کارت‌پستال‌ها و باسمه‌های فرنگی به ایران که متنوع‌تر و ارزان‌تر بودند، به تدریج منسوخ شد.(ریاضی،143:1375). در سال 1345نمایشگاهی با عنوان هنر گرافیک قاجاریه در تالار ایران(قندریز) برگزار می‌شود که در آن تصاویر عیدی سازی نیز به نمایش در می‌آیند. نخستین اثر گرافیکی مدرنی که با استفاده از تصاویر عیدی سازی خلق شد تقویمی بود که مرتضی ممیز در نوروز سال1346 برای شرکت نفت پارس طراحی کرد.(بوذری، 51:1386). عیدی سازی هرچند منسوخ شد اما تاثیر خود را بر هنر ایران حفظ کرد.

هنر چاپ دستی به عنوان عیدی

بعد از عیدی سازی، سنت هدیه دادن تصویر در قالب کارتپستال های نوروزی ادامه پیدا کرد. هر چند عیدی سازی به عنوان هنر عیدی دادن امروزه رایج نیست اما می‌توان همچنان از آثار هنری چاپ دستی برای عیدی دادن استفاده کرد. چاپ دستی هنر تصویر‌سازی با شیوه های مختلف چاپ با دست است که توسط هنرمندان انجام می‌شود. امروز هنر چاپ دستی گسترش و تحول فراوان یافته است و آثاری زیبا‌تر و رنگین‌تر با این شیوه خلق می‌شوند. تابلوهای چاپ دستی جایگزین زیباتری برای عیدی سازی در نوروز امسال هستند. نیاکان ما برای عیدی دادن اشیایی ارزشمند انتخاب می کردند و به این طریق ارزش خود و شخص هدیه گیرنده را نیز بالا می بردند. امروز نیز می‌توان رسم عیدی دادن تصویر و اشیای زیبای هنری را زنده کرد. وقتی یک اثر هنری عیدی می‌دهیم علاوه بر ارزش‌های مادی هدیه، زیبایی، فرهنگ و معنا را نیز اهدا می‌کنیم. یک اثر هنری سالیان سال در نزد هدیه گیرنده باقی می‌ماند و لذت عیدی را برای مدت زمانی طولانی برای او تداوم می‌بخشد. بیایید مانند نیاکانمان امسال هنر عیدی بدهیم.به گالری‌ها برویم و هنر به همدیگر عیدی بدهیم.

جمله کلیدی: تابلوهای چاپ دستی جایگزین زیباتری برای عیدی سازی در نوروز امسال هستند.

تابلوی طبیعت، سنگ و درخت، اثر استاد رضوان صادق زاده، چاپ سیلک دوازده رنگ از نقاشی استاد سعید باباوند ، گالری هفتا

 به گالری‌ها برویم و هنر به همدیگر عیدی بدهیم.

منابع

-ابوریحان بیرونی(1386)آثارالباقیه، ترجمه اکبر داناسرشت، تهران:امیرکبیر.

-افشارمهاجر، کامران(1386)هنرمند ایرانی و مدرنیسم، تهران: دانشگاه هنر.

-بوذری،علی(1386)عید، عیدی، عیدی سازی، نشریه فرهنگ مردم، شماره 21 و 22،صص:48-54.

-پاکباز، رویین(1390) دایره‌المعارف هنر، تهران: نشر فرهنگ معاصر.

-ریاضی،محمدرضا،(1375)فرهنگ مصور اصطلاحات هنرایران،تهران،انتشارات دانشگاه الزهرا.