پاپیه ماشه: هنری از دل تاریخ تا امروز

کاغذ، چه برای یک طراحی هنرمندانه، چه برای اولین تجربه‌های هنری یک کودک با مداد شمعی، ماژیک یا مداد رنگی، همواره بی ادعا‌ترین و در دسترس‌ترین ابزار هنرمندان بوده است. اگر چه بیشتر هنرمندان به وجه دو بعدی کاغذ توجه و بر سطح آن نقش آفرینی کرده‌اند، اما کاغذ امکانات فراوانی برای آفرینش هنری فراهم می‌آورد. خمیر کردن و فشرده کردن کاغذ یکی از روش‌هایی است که هنرمندان از آن برای ساخت آثار هنری استفاده کرده‌اند. به این تکنیک پاپیه ماشه می‌گویند. پاپیه ماشه واژه‌ای فرانسوی است به معنای کاغذ فشرده. پاپیه ماشه در ایران از دوره صفوی رواج یافت و از این روش برای ساختن اشیای بسیار زیبا مانند جلد کتاب، قلمدان، قاب آیینه، جعبه جواهر و مجسمه استفاده شده است. در ایران این هنر به “لاکی” هم معروف است همچنین به علت آ‌ن‌که نقاشان و صورتگران، بر روی جلدها و قلمدان‌های پاپیه ماشه در موقع نقاشی روغن کمان به کار می‌بردند نام «روغنی» نیز بر این هنر نهاده‌اند(ابوزید،1398: 19). در صنایع دستی ایران از این روش برای ساختن آثار تزیینی نیز استفاده شده است. این هنر قدمتی فراوان دارد و در عین حال شیوه ای مدرن برای آفرینش هنری است. در این مقاله این هنر و زیبایی آن را مرور خواهیم کرد.

ظروف تزیینی پاپیه ماشه اثر هنرمند معاصر مرضیه ترکمانیان موجود در گالری هفتا

تاریخچه پاپیه ماشه:

همان نام پاپیه­ماشه رواج دارد.

پاپیه­ماشه در ایران

هنرمندان و صنعتگران ایرانی پس از آشنایی با ساخت مقوا، شیوه­ای تازه ابداع کردند که باعث شد در زمینه ساخت جلدهای روغنی قلمدان و قاب آیینه به مهارت دست پیدا کنند که در فرهنگ صنایع دستی ایران به لاکی معروف هستند(ابراهیمی،136:1378). در سرزمین ایران، به احتمال زیاد این شیوه از شهر هرات آغاز شده است. در عصر تیموری به موازات دست­آوردهای هنری مرتبط با کتابت، می‌توان گمان برد که قلمدان­سازی دستخوش تحولات در ساخت شده باشد و به دلیل توجه خاص شاهزادگان و شاهان به خوشنویسی این ابزار جنبه تزیینی پیدا کرده باشد. اگر آغاز قلمدان­سازی از جنس مقوا را متعلق به دوره تیموری فرض کنیم، اما آنچه که مسلم است ترقی قلمدان­های مقوایی مربوط به دوران صفوی است (ابوزید،1398: 20).در دوره صفویه هنرمندان به ساخت آثار پاپیه­ماشه مبادرت ورزیدند. قزوین و اصفهان مرکز عمده تولید محصولات پاپیه­ماشه بود(ابراهیمی،136:1378). سپس در دوره زندیه و اوایل قاجار به بلوغ رسید و در اواسط قاجار متروک و اندک اندک به فراموشی سپرده شد(ابوزید،1398:19).

قلمدان پاپیه ماشه، ایران، دوره قاجار

ساخت مقوای پاپیه ماشه

جلدسازان و قلمدان سازان ایرانی پس از آشنایی با ساختن مقوا از خمیر کاغذ باطله و فرسوه، به تهیه مقوا پرداختند. ساخت قلمدان­های روغنی که فرایند آن در تهیه مقوای جلد، جعبه سازی و قاب­سازی بکار می رفته بدین نحو بوده که پس از آنکه چندین لایه کاغذ با چسب سریش به هم چسبانیده شدند یا خمیر مقوا، بر روی قالب های چوبی آغشته به صابون خشک می‌شده، آن را از قالب جدا ساخته، به صورت مطلوب لبه‌هایش را بریده و سطح آن را مهره­کشی می­کرده­اند تا کاملا صاف و صیقلی و آماده کار شود. سپس لایه بسیار نازکی از گچ بسیار نرم یا گل سفید، به صورت آستر بر روی مقوا کشیده و بعد از صافکاری آن، لایه بسیار رقیقی از لعاب روغن کمان روی آستر می مالیدند.آنگاه نقاش روی گچ یا گل سفید را طرح­اندازی نموده و نقاشی می‌کرده است. (رستمی،126:1381).

برای تهیه ورق سخت و مقاوم از پاپیه­ماشه که بتوان از آن مثل چوب در ساخت وسایل استفاده کرد به این ترتیب عمل می‌شود که برگ‌هایی از کاغذ آهار نخورده را از هر دو طرف با مخلوطی از سریشم و آرد پوشانده و بعد از اینکه هوای مابین لایه ها خارج شد آن را با روغن بزرک آغشته کرده و سپس داخل قالب‌های فلزی قرار می دهند تا در دمای 100 درجه فارنهایت خشک شود. محصول به­دست آمده بسیار محکم و مقاوم در برابر رطوبت است (ابراهیمی،135:1378).

تهیه مقوای قلمدان

برای تهیه مقوای قلمدان از دو روش خمیری و لایه­های کاغذی استفاده می شود. در روش خمیری برای تهیه خمیر کاغذ، ابتدا کاغذهای باطله خورد شده را خیس می کنند تا کاملا نرم شود. بعد از گرفتن آب آن، در هاون سنگی با سریشم کوبیده تا خمیر یکدستی ایجاد شود. بعد قالب را با کاغذی روغنی پوشانده و خمیر را با ضخامت روی تمام سطح قالب قرار می دهند. قبل از خشک شدن کامل سطح آن را سوهان یا مهره صیقلی می‌کشند تا ضخامت مورد نیاز تامین شود و در پایان سطح ان را با سمباده صاف کرده وکاغذی مرغوب روی سطح چسبانده و با تیغ، دهانه غلاف را می‌برند و قالب را از غلاف بیرون می‌کشند(یاوری،1390: 30).

در روش لایه کاغذی ابتدا قالب قلمدان را با دو لایه کاغذ روغنی پوشانده و سپس کاغذی را دور قالب قرار می دهند. کاغذهایی که برای ساخت در نظر گرفته شده را به سریش آغشته می‌کنند و روی قلمدان می‌پیچند(یاوری،1390: 30).این کار را تا رسیدن به ضخامت مورد نظر ادامه می‌دهند. و سپس با سوهان چوب­ساب به روی آن ضربات متوالی وارد کرده تا الیاف در هم فرو روند. بعد از خشک شدن کامل سطح آن را با سمباده صیقل داده و در آخر، سر قلمدان را به وسیله تیغ برش داده و قالب را از آن خارج می‌کنند (یاوری،1390 :30و31).

پاپیه ماشه در زندگی امروز

ویژگی های تاریخی، زیبایی شناختی و بیانی کاغذ، هنر پاپیه ماشه را به دوران معاصر وارد کرده است. هنرمندان معاصر از روش پاپیه ماشه برای ساخت آثار هنری متنوعی مانند مجسمه، حجم‌ها و اشیای تزیینی استفاده می‌کنند. داشتن یک اثر پاپیه ماشه نه تنها جلوه‌ای معاصر به فضای خانه ما می‌دهد بلکه ما را با هویت، فرهنگ و تایرخ نیز پیوند می‌زند.

حجم تزیینی پاپیه ماشه اثر هنرمند معاصر مرضیه ترکمانیان موجود در گالری هفتا

 داشتن یک اثر پاپیه ماشه نه تنها جلوه‌ای معاصر به فضای خانه ما می‌دهد بلکه ما را با هویت، فرهنگ و تایرخ نیز پیوند می‌زند.

منابع

-ابراهیمی، محمد ابراهیم(1378)کاغذ پاپیه ماشه و مجسمه های کاغذی، نشریه هنرهای تجسمی شماره 6

-ابوزید، رضا(1398)، پاپیه ماشه هنری که باید از نو شناخت، نشریه هنر  معماری، پاییز شماره 55،صص18تا22.

-رستمی، مصطفی(1381)روش های ساخت و کاربرد مقوا در هنر های اسلامی، نشریه گنجینه اسناد ، بهار و تابستان، شماره 45و 46.

-یاوری، حسین(1390) روغنی سازی هنری که باید بیشتر شناخته شود تا پر رونق بماند، نشریه هنر و معاریف، بهار ، شماره 25..